O processo d'ûn aze/Atto Primmo

Da Wikivivàgna
O processo d'ûn aze de Luigi Persoglio
Atto Primmo
pubricâ inta "Setteman-a Religiosa" do 1892 n. 8 e 9.
[p. 9 modifica]
ATTO PRIMMO

I.

Tûtti meno i prexonê.

Giud. (Al popolo) Scignori, anchêu s'arve o tribunale per ûnn-a causa graviscima e noviscima. Da quarant'anni che son Giûdiçe no me n'é mai capitou ätra scimile. A deve fâ epoca in t'i Annali da Giustizia. Sciô Cianciafrûscole, ne a so qualitæ de avvocato fiscale, sciâ favorisce lëze l'atto d'accûsa

Cianc. Illûstriscimo sciô Giûdiçe,

Scignori ûditori;

O sciô Frûga, conseggê comûnale do paize da Cöcagna, a nome de tûtto o conseggio, o dà querela in tribunale a Zorzo Peiasûcche, dito perciò de sorvenomme o Sûccâ, e a Togno Rascciagrigue, dito o Perdigiorni. Questi duî zoënotti son accûsæ de mancansa de rispetto a tûtto o Conseggio Comûnale e a o paize da Cöcagna, delitto commisso ai dexe de Zenâ do milleêuttoçentonovanteduî in questo moddo:

O Conseggio o doveiva elëze o Scindaco e doppo diverse radûnanze i Conseggê no s'ëan ancon accordæ pe questa nomina.

A-i dexe de Zenâ, a mëzogiorno, quando i Conseggê ëan andæti a disnâ, Beppe Testaderava, paizan de questo paize, chì presente, dito de sorvenomme o Trinca, perché ghe piaxe arsâ o gomio magara ûn pö troppo quande o l'é in t'e l'östaia, o l'aveìva condûto ûn aze de so proprietæ, dîto o Biondo, in sciä ciassa do palassio comûnale carego de verdûa; e avendolo descaregôu o l'ha, pe ûn momento, lasciôu solo ligôu a ûnn-a colonna.

Zorzo Peiasûcche e Togno Rascciagrigue, duî biforchi chì presenti, han desligôu l'aze, e, o ûn o l'ätro de lö duî, o l'ha spunciôu sciù pe-a scäa finn-a in t'a sala comûnale, ansi finn-a da o poggiolo do barcon chi guarda in ciassa co-o müro fêua. L'ätro de questi duî foccai, o stava sotto a-o barcon in [p. 10 modifica]ciassa a dâ l'intonasion a ûn mûggio de gardetti, e quando l'é comparso l'aze da o barcon, i figgiêu se son missi a sbraggiâ: Evviva o Scindaco, o nêuvo Scindaco do nostro paize; e quello chi tegnîva l'aze pe-a cavessa, tiando a corda o ghe fâva dî de scì, cioè salûtâ e gente.

Questa a l'é, illûstriscimo sciô Giûdiçe, a querela che o Conseggio Comûnale offeizo, e chì rappresentôu da-o sciô Frûga conseggè, o dà a Zorzo e a Togno, pe mancansa de rispetto a-o Conseggio e a-o paize.

Atra querela. O Trinca, cioè, o Beppe Testaderava, padron de l'aze, cioè do Biondo, o dà querela a questi duî malemmi, o Peiasûcche e o Rascciagrigue, pe offeiza fæta a-o so aze, cioè pe-a cattiva figûa che gh'han fæto fâ da-o barcon do palassio comûnale, e perché doppo quella birbonata, o non é ciù padron de passâ pe-e stradde co-o Biondo sensa che i figgiêu, e magara i grendi, ghe fassan o bordello attorno sbraggiando: L'é chì o Scindaco, passa o Scindaco; e i ciù ardii ghe tian a côa, e oëge, e quarchedûn gh'ha tiôu finn-a di becchelletti, che l'han inciagôu e gh'é vosciûo o magniscarco per mêgâlo.

Ecco, illûstriscimo sciô Giûdiçe, o doppio atto d'accûsa proposto a-a so sapienza, prûdensa e giûstizia da deciddise in Tribunale (Siede asciugandosi il sudore).

Giud. Beniscimo, fæmo giûstizia comme va, e chi aviä torto andiä in galëa.

Togno. E se avesse torto l'aze?

Giud. Chi non é interrogôu deve taxeì. Vegnimmo a-e generalitæ. Sciù, sciô Scannapappê, segretäio do tribunale, sciâ scrive. Comensemmo da-o Conseggê. Sciâ favorisce o so nomme, cognomme, etæ, profescion.

Fruga. Giäxo Frûga; ho quaranteduî anni, ûn meize, duî giorni e sett'ôe, perché son nascûo...

Scann. Basta i anni. Profescion?

Fruga. Negosiante de strasse.

Avv. Roz. Nobile profescion questa do mæ cliente. Perché e strasse van a Vötri, e là se fa o pappê, ch'o særve pe-i ommi dotti pe scrîvighe sorva i loro volûmmi, perciò e strasse e o strassê son o fondamento da scienza.

Fruga. Ben dîto, sciô avvocato Roziggia.

Giud. A voî, padron dell'aze; nomme, cognomme ecc.

Beppe. Mi son Beppe Testaderava. Fasso l'ortoan e son nasciûo proprio sciûsciant'anni fa, o dì d'anchêu.

Giud. A voî, prevegnûo.

Togno. Se foîse stæto prevegnûo no me trovieìva chì; perché dixe o proverbio: Nè pe torto, nè pe raxon No te lasciâ mette in prexon.

Giud. Bèlle stöie, Comme ve ciammæ. Presto nomme, cognomme, profescion ecc.

Togno.. Togno Rascciagrigue. Ho vint'anni e son impiegôu a-e stradde.

Scann. Cioè?

Togno.. Gîo giorno e nêutte pe e stradde quanto me pâ e me piaxe.

Scann. Insomma seì ûn perdigiorni.

Togno.. E magara anche perdinêutte.

Giud. All'ätro.

Zorzo. Zorzo Peiasûcche, garson de perûcchê. Ho vintun anno.

Fruga. Sciô lûstriscimo, saiä ben piggiâ anche i conotati dell'aze, pe distinguilo all'öcaxion da-i so fræ.

Beppe. L'aze o se ciamma Biondo, pæntôu no creddo ch'a n'agge a so famiggia. O l'é zoëno d'ûn anno o duî, forte, robûsto e san. Insomma ûn aze chi merita rispetto, e questi duî maifabene l'han desprëxôu in faccia a-o paize ciammandolo Scindaco.

Avv. Garb. Dæto e no concesso che foîsan lô, Togno e Zorzo che avessan fæto Scindaco o vostro aze, ve l'avieìvan illûstrôu, immortalôu.

Giud. Basta. Comensemmo o processo. Primma se deve çercâ comme l'é stæta sta faccenda, cose gh'é de vëo, poi se aveì proclamôu l'aze pe Scindaco a segge offeiza fæta a-o Conseggio e a-o paize; in terzo lêugo trattiëmo l'accûsa do Beppe. Vegnimmo all'interrogatöio. Voiâtri duî, Togno e Zorzo sei accûsæ chì da-o sciô Frûga, conseggê, d'aveì fæto montâ l'aze sciù pe a scäa do palassio comûnale, d'aveìlo fæto vedde da-o barcon da sala chi porze in ciassa, comme s'o foîse o Scindaco do paize. L'é vëo?

Togno. Tûtte böxardaie, sciô lûstriscimo.

Cianc. O fæto o l'é che o müro dell'aze o s'é visto comparî da o barcon da sala comûnale; dunque un de voîätri o l'ha spunciôu lasciù.

Zorzo. Ecco comme l'é a cosa. L'aze o non ëa pratico do paize; forse o no gh'ëa mai stæto. Dunque lasciôu solo davanti a-o portego do palassio comûnale o l'ha creddûo che quello o foîse ûnn-a stalla e o gh'é intrôu. Mi pe difende l'önô do scito, ghe son camminôu apprêuvo pe trattegnîlo. Lê zoëno e lèsto comme o l'é, e forse spaventôu de sentîse corrî derrê, o l'ha infiôu a scäa e sciù. L'ho acciappôu pe-a coa; ma a scäa a l'é streita, o non aviæ posciûo giâse; perciò ho dovûo lasciâlo andâ finn-a in çimma; arrivôu in sala e visto o barcon aværto o bestia o l'ha creddûo ch'a foise un'atra porta pe tornâ de fêua, o m'ha piggiôu de man e o s'é avanzôu a-o barcon. Mi o tiâva pe-a cavessa, e lê o rexisteìva, o scrollava a testa, e i figgiêu de sotto, dixeivan ch'o l'é o Scindaco ch'o salûa.

Fruga. Tûtto fäso.

Zorzo. Se no me creddeì, interrogæ l'aze se no l'é vëo?

Fruga. L'aze o no parla.

Togno.. Chi taxe acconsente.

Zorzo. Se o vostro Biondo o l'é ûn aze virtûoso comme dî, o saviä anche parlâ.

Giud. Cose ne dixe o sciô avvocato Roziggia difensô dell'aze e de chi o menn-a, cioè do Beppe padron dell'aze?

Avv. Roz. Un momento che me metto a toga (eseguisce). O processo appenn-a iniziôu veddo ch'o l'ha zà dæto lêugo a ûn incidente ch'o merita d'ese dottamente discûsso, cioè, se ûn aze o posse parlâ. Esponiö brevemente a storia di axi parlanti.

A tradision antiga a dixe che e bestie ûn tempo parlavan tûtte. Testimonii Fedro ed Esopo nei loro libbri che stûddian i gardetti in schêua, e gh'é ûn poema italian intitolôu: I animali parlanti. O sciô Reginn-a, autô zeneize de tanta autoritæ, in to sò poema: A rivolusion de bestie contro i ommi, o riporta ûn magnifico discorso fæto da ûn aze depûtôu de tûtti i ätri axi, all'Assemblea radûnâ da-o leon, o re de tûtte e bestie. Sentîne ûn tocco, dove o parla

de filosofia. [p. 11 modifica]


Pe-o primmo l'Ase[1] dotto depûtôu
Piggiò a parolla e o disse: « Amixi e Fræ,
Filosofia moderna m'ha insegnôu,
Che i pregiûdizi antighi son passæ,
Ché l'ommo comme noî l'é stæto creôu,
Dunque l'ommo o l'é eguale a-i animæ;
Se semimo eguali a lê con che raxon
O ne comanda a tûtti cö baston?

Cose o se stimma d'ëse st'animâ
De carne comme noî? forse ûn colosso?
Noî poëmo ciù che lê; lê o no pêu stâ
Sensa de noî; ch'ansi provâ ve posso
Che semmo sorve lê, perché o l'aviä
Ben spesso di mioîn de bestie addosso[2],
Onde per forsa, per raxon, per drîto
Særvo o l'é lê, e noî padroîn. Ho dito.

Magnifica conclûxon. Anche Ciceron o finiva e sò magnifiche dicerie con a parolla Dixi: e sentimmo anche di Oratoî italien finî a predica con a sûblime parolla Ho detto. Tûtti scoläi do nostro Aze depûtôu all'Assemblea de bestie, stæto applaudio da tûtti quelli depûtæ. Sentî:

Evviva l'Ase, evviva (tûtti crion)
O l'ha parlôu vëamente da Çiçeon;
Che se stampe o discorso decreton
Per fâne ûnn' onorevole menzion;
Fraternamente tutti l'abbrasson.

In conclûxon l'aze o l'é ûn nobile animale, capaçe all'öcaxon de raxonâ da sò päo.

Avv. Garb. A-a dotta diceria chì do sciô avvocato Roziggia mæ collega, azzunziö solo duî værsci che son lö ascì do sciô Reginn-a. Ne-a conclûxon do poema o dixe:

E all'Ase co-a moderna sò eguagliansa
Ghe toccò de legnæ all'antiga usansa.

O Zendavesta, poema indian, o dixe che e bestie han sempre parlôu da-o prinçipio do mondo finn-a a-i tempi do dilûvio. Ma sciccomme in te l'arca de Noè favan troppo caladda, e Noè o n'ëa seccôu, o gh'ha comandôu de taxeì e d'allôa in poi non han ciù parlôu. Solo o pappagallo e quarche cutturitta dixan quarche motto mâ pronunsiôu.

Avv. Roz. Domando a parolla nell'interesse do Conseggio Comûnale che ho l'önô de difende. Lascio intatta a question missa a mëzo chì da-o sciô Garbûggio; ma diggo che se anche foîse vëo che e bestie parlassan ne-i tempi antighi, l'aze o se deve eccettuâ da questa abilitæ. L'aze o l'é o rappresentante dell'ignoransa, o scimbolo di scoläi negligenti; e quando ëimo scoläi noî, in te schêue di nostri tempi gh'ëa o banco dell'aze; e o pëzo complimento che se poëse fâ a ûn studente o l'ëa dîghe: T'ë ûn aze cäsôu e vestîo. E i meistri a quelli tempi ëan soliti tiâ e oëge a-i scoläi in memöia d'ûn fæto successo a-o primmo aze che ha creôu o Segnô ne-o paradiso terrestre. Arvimmo a S. Scrîtûa[3] A dixe che o Segnô o l'ha presentôu tûtte e bestie ad Adammo perché o ghe mettesse o nomme. Vegnûo l'aze, che allôa o l'aveiva e oëge cûrte comme e nostre, e sentîo o sò nomme, o l'ëa tanto de memöia cûrta, e de testa dûa, che o non ëa in caxo de ricordâselo. Perciò o l'é tornôu due e ciù votte da Adammo a fâselo ripete. Adammo pe ûn pö o l'ha avûo pasiensa, ma in fin di fin o l'ha acciappôu pe e oëge e o ghe l'ha tiæ ben ben fin che ghe son vegnûe lunghe comme a-o presente, dixendoghe: T'ho dîto e ridîto che o tò nomme o l'é Aze, Aze, Aze, Aze..... t'hæ inteizo? L'aze, scrollando e oëge pe-o dô comme o fa ancon aoa s'o piggia in sce-e oëge ûnn-a baccâ, o l'é andæto via mucco mucco; ma tanto o nomme o no l'ha posciûo tegnî a memöia tûtto intrego, ma solo a primma lettia; e cosci quande o l'arve o bocchin pe dî o sò nomme, o dixe a a a e o no sa dî de ciù. Dunque anche che l'aze o l'avesse a facoltæ de parlâ, o no saeìva bon a dî ninte pe mancansa d'inzegno e de memöia.

Avv. Garb. E l'asina de Baalan?

Avv. Roz. Concedo che a l'ha parlôu; o l'é in ta Sacra Scrîtûa[4]; dunque l'é de fede; ma o sò nomme a no l'ha dîto, e a l'ha dîto ben poche parolle.

Avv. Garb. Ma però in propria difeiza. E o saeìva o caxo do Biondo, che o saeìva ciammôu in tribunale pe dî a veitæ in difeiza sò e de sò padron.

Giud. Me pâ che segge da finî questa question; perché o codice criminale o non autorizza o Giûdiçe a ciammâ in cauza ne-o tribunale e bestie de quattro gambe.

Cianc. De due ne sentimmo spesso. Mi dieiva, ill.mo sciô Giûdiçe, che saeìva ciùttosto da fâ mezûâ a groscessa da pansa dell'aze chì do Beppe, e a larghessa da scäa da casa comûnale pe vedde se l'é vëo quello che in sò difeiza dixe o Zorzo, che inoltrôu o Biondo ne-a scäa o no poeìva fâlo giâ pe fâlo tornâ zù.

Giud. Ben osservôu. O sciô avvocato Cianciafrûscole o l'ha de sciortîe che van ûnn-a Spagna. Usciere andæ a mezûâ in metri e centimetri a larghessa da scäa, e a circonferenza da pansa dell'aze dîto o Biondo, e poi deduiëmo o diametro ecc.

Beppe. A scäa a l'é quattro metri de larghessa; e l'aze o ghe pêu giâ beniscimo. Zorzo e Togno han torto e son böxardi. Miæli in faccia se a böxia a no ghe scôa zù pe-o naso.

Giud. No vêuggio ciæti. Ho sentîo abbastansa.

Avv. Roz. Sciô illûstriscimo, sciâ riflette ancon che i figgiêu che sbraggiavan in sce-a ciassa äan missi sciù da Zorzo o da Togno. Son tanti testimonii da reitæ de questi duî tocchi de tûtto zù.

Giud. Basta, basta. Scrivan Scannapappê scriveì a minûta da primma sentenza (Detta): Zorzo Peiasûcche e Togno Rascciagrigue han torto marso, e son lö che han fæto andâ l'aze do Beppe sciù pea scäa do palassio comûnale.

Zorzo e Togno. Ma non é vëo.

Giud. Silensio. Scriveì: E prêuve do delitto son queste:

1. Questi dui biforchi son capaçiscimi de questo e pëzo; dunque l'han fæto.

2. Pe loro difeiza se son appellæ a-a testimonianza d'ûn aze, bestia chi no parla; dunque han puîa di testimonii che parlan. Dunque son rei.

3 O sciô Roziggia o l'é d'opinion che l'aze o porrieìva parlâ; ma l'aze do Beppe o taxe, e Togno o l'ha dîto un pö fa che chi taxe consente, dunque l'aze stesso co-o sò silensio o condanna questi duî poco de buîn.

4. A mezûa da scäa e quella dell'aze mostran che o poeiva vortâse e tornâ indietro quando o l'ëa a mëza scäa; o no l'ha fæto. L'é dunque ciæo che o Togno o o Zorzo o spunciâvan sciù pe portâlo a-o barcon e fâlo fâ da Scindaco. [p. 12 modifica]L'é dunque provôu, comme duî e duî fa quattro, che Zorzo e Togno han misso l'aze do Beppe a-o posto do Scindaco.

Questa a l'é a question de fæto. Aoa ven quella de diritto, cioè se aveì proclamôu l'aze do Beppe Scindaco do paize da Cöcagna segge o no ûnn'offeiza a-o Conseggio Comûnale e a-o paize.

Avv. Garb. Prego l'ill.no sciô Giûdiçe a rinviâ a cauza a ûnn'ätra sedûta pe aveì tempo a studiâ a question.

Giud. Beniscimo, che mi tanto ho d'andâ a fâ colasion. Stasseia a sett'öe ghe saiä sedûta pe-a continuasion de questo processo che dichiaro d'ûrgensa. Sentiëmo i scignori avvocati, l'avvocato Roziggia e l'avvocato Garbûggia dîne de bèlle, ûn in lode, l'ätro contro l'aze protagonista de questo singolare processo.

FIN DELL'ATTO PRIMMO.

  1. Così scrive con s il Piaggio.
  2. Con i forti microscopii si vede ciò esser vero.
  3. Gen. II, 19.
  4. Num. XXII, 28.