Studj liguri/Il dialetto nei primi secoli/Testi/7/Libro I

Da Wikivivàgna
De la questioim de Boecio. Libro I

../prologo ../Libro II IncludiIntestazione 27 luglio 2014 75% Da definire

De la questioim de Boecio. Libro I
Il dialetto nei primi secoli - prologo Il dialetto nei primi secoli - Libro II
[p. 51 modifica] [p. 52 modifica]

Libro I.

I. E[1] chi prudencia solleiua insegnar
de gram materia e bem ditar,
e de studio portaua[2] la fior,
or me compiansso cum gram dollor.
5Le Mussete chi indicio
sum a rissmar e principio,
che e imprexi in zouenessa,
[358a] me restoram in uegiessa;
che aotra cossollaciom
10no me ual a goarixom
de langor, in che e sum uegnuo,
deber, descarnao e chanuo.
Morte me fa gram torto,
chi no me prende tosto,
15e pu che ella me assataua
quando e me delletaua,
aora si me abandonna,
che ella me parea si bonna
a trame de l’angustia,
20unde e sum per industria.
Amixi, per che apellao
me auei uoi bem agurao?
Che me stao no era certo,
quando fortunna m’a somerso[3].


I. Hic ostendit, Proffeta quomodo uenit ad consollando[m] ipsum in habitu pulcre mulieris.


Comtemplando me dollor, parceme ueir unna dona monto ancianna, da aueir in grande reuerencia, cum li ogi monto ihairi, mostrandosse per-fiaa de grandessa de dona, e aotra fia cresser tam fim a lo cel, tanto che li mei ogi no la poeam ihairi. Vestia de uestimenta delicatissima e duraber, che monti za forssam de strassar, in la qual era [b] scripto de sota in su, como a scharim, in parolla grega, chi signifficha Proffeta, so e Praticha[4] e Teoricha. Quando ella ui le Mussete chi me conffortauam, ella se ne mostra de corossar, digando: “Vagam uia questi rubaodi chi no dan remedio a dollor, ma lo acressem, cum dollsor inueninao e spinne d’africiom[5] trayando li cor de li homi, strenzando lo gram fruto de raxom per soe luzenge.„ E disse: “Lassenme goarir questo maroto, chi e stao norio de nostri costumi.„ Laor quelli repreixi inssim deffora uergognoxi, e mi chi auea li ogi turbai e lacrimoxi no cognossea bem soa grande aotoritae, e como xboio atendea pur a ueir so che ella farea. E ui-lla aprossimar a mi, remirando mea fassa angossossa, digando la inffrascripta rixma per nostra turbaciom:


II. Boeciom sicud mirabilliter doctum[6] hic laudat Proffeta, quod vidit ipsum, tantis scientiis innumerabillibus expertum et approbatum, grauari dolloribus et mente.


O raxom, d’omo lumera,
chi deschazi in tal maynera
e deue neigra e oschura,
mantenente che te cura
5de terrenne affliciom!

[p. 53 modifica]

[c] Chi solleiui cel contemplar,
sol e lunna uixitar,
le stelle e le planete,
lor cerculli, corssi e mete(r)
10per certi numeri proaui,
caxom e raxom trouaui
como le unde se mouem per uento
e lo cel se uoze in lo centro;
sol, chi la seira stramonta,
15lo matim da aotra parte monta;
primo tempo chi fior fa,
cotom, royxim e pome da.
Homo sauio e inssegnao
or e uegnuo in lo contrario,
20che cel no sa piu contemplar
ni de tristessa cessar.


II. Retribuit Propheta medicinam Boecij, ut per illam recipiat sanitatem.

“E tu quello chi e stao norio de nostro laite e passuo de nostre uiande, a chi noi auemo dao tai arme, che se tu no le zitassi, alcum no porrea uencer toa fermessa? cognossime-tu? taxi-tu per unta o per xboimento? Men mar serea per umta, ma o par che tu sei xboio. No dubitar, che noi te goariremo de li ogi, che tu ai oschur[a]i de la niuolla de le cosse oschure e terenne[7], e de la malotia de to cor, inganao pu(r) che tu no cognossi.„


III. Hic Boecius ostendit se conssollatum aduentu[8] Prophetae, ipsi fideliter medicantis [9].


[d] Como perturbao[10] s’aniuollisse
e bello iorno s’afosschisse,
senssa parei sol ni lunna
ni de note stella alchunna;
5se da tessniera[11] esse la bixa
la niuolla cassa e debrixa,
si che lo sol sodanamenti[12]
zeta li radij planamenti;
cossi bonna cognossenssa
10e uirtue e paciencia
tram lo cor de osscuressa
e lo rendem a proessa.
In tar guissa li me ogi,
chi auanti eram scuri e molli,
15am recouerao la uista
piaira, bella e prouista.


III. Hic ponit questiones Boecij et P., dicentes quod mallorum est bonos et sapientes per vim inffestare et eo[s]dem si(c) possunt offendere[13] sine caussa.


Or se parti la niuolla de mea tristessa, si che e ui lo cel e preixi cor e confforto, e cognossei la ihera de mea fixicianna, e acertaime che ella era mea noriza Proffeta, in la maxom de chi e repairaua in mea inffancia, e dissi: “O maistressa de uirtue, como e tu uegnua de lassu aoto in logo de nostra exillaciom a esser faossamenti biassma como my?„ Phillossoffia: “Dilleto fijor me, e sum [f. 359a] la caxom de to trauagio; a mi se apertem de aiar la to innocencia. Or no dubitar, che saueir dei che li maluaxi semper se forssam de bater sapiencia. Membrar te deuerea che souenzo scriuamo contra lo error de follia, per che Socrates, maistro de nostro Pratom, mori in nostra pressencia senssa colpa. Herei[14] de lo quar uossem esser li Pichori e li Stoizi, chi a forssa me tiram e rompim la roba, thessua de mea mam, chi tuta se cretem aueir, per um bochom de nostro habito che elli portauam. E penssandosse esser de nostra massnaa, ne ocissem unna gram partia. De la fuga de Naxagoras te de souegnir e de li tormenti de Z[en]om; anchor de Chanio e Sotom[15], chi e cossa [p. 54 modifica]noua e pubicha[16] , li quai aotro no menna e[n] destructiom, che so che eram inebriai de nostri costumi e desemegieiui a li maluaxi. Si che no te marauegiar se tempesta n’asaota, che nostra special intenciom e in despiaxeir a li maluaxi. E se elli sum monti ni assembiam lor cauallaria contra noi, nostra conffaronera, chi in tuto li desprexia, atra[17] soa gente in so dominio e inzenze(r) de tai mure, che semo a segur(i) de lor bruzo e li scriemo e metamo a derixom de lor bubanza e uanitae.„


IV. [b] Hic ponit Propheta quallem sedem sapiens si[bi] debeat facere, ut persecuciones non timeat.


Chi l’or[go]gio d’auentura
sopeditasse [e] la cura[18]
e semper raxom obeisse
in tuto so che li auenisse,
5no doterea za tempesta,
formen ardente ni mollestia.
Folli, no dotai menassa
che re tirano ue fassa.
Paor de cor, faossa speranssa
10per[19] couea sta in dotanssa
de so, chi poeir no a
e chi tosto fallira.


IV. Hic notat Boecius que fecit popullo romano, ut per hec ostendat quod ipse non meruerat condempnari.


Hic dicit Proffeta: "Intendi tu? o e como l’assem a l’arpa?„ — "No te compianzi contra de mi? Sum in la carrega, unde tu me solleiui assetar e deuissar le cosse, chi a Dee e a li homi aperteneam? o e[n] tal ihera e habito, como quando e cerchaua lo secreto de natura e la uia de le stelle, che tu me inssegnaui a unna brocha, asemegiando li nostri costumi a l’ordem de lo cel? E questo lo guierdom che noi auemo de seruite? Za sentencia Platom per to comandamento, che li sauij e boim som tegnui a gouernar lo bem comum, a so che ello no uegna in le maim de li maluaxi. Per la quar [c] aotoritae e per la saluaciom e proffeto de tuti me amixi, [zei] a incontrar[20] li tirani disscordanti de paxe e de raxom, senssa curar de so corrozo. Quanta fia sum e stao contrario a Congasto, chi tuto iorno assataua li fieiui? E como o e faito souensso demete a Triguile lo preuosto li torti che ello interprendea? E quanta fiaa o e deffeisso li catiui, preixi a torto da li barbari per lor auaricia, che alchum no puniua, metando mea aotoritae si souensso a grandi perigi, per no poeir lo drito abandonar ni conssentir a torto far, habiando si gram dollor, uegando ramar li bem de li tirani, como li otragiai? E quando la grande famia e destructiom fo, che elli uolleam agreuar la uendea de la biaua, e preixi lo piao per lo bem comum contra lo rey e lo preuosto, e fey sentenciar che no fosse e trassi de bocha ali chaim de paraxo, como elli deuorauam, le richesse de Paollim conssollo. E aso che Paollim conssollo no fosse a torto agrauao, me mixi in l’ayna [p. 55 modifica]de Cepriam. e bem percassao grande disscordia contra mi, per amar pu(r) la dritura e raxom cha la gracia de li cortexaim? Ma sai tu chi m’acussa? Baxille, per la neccessitae de so debito, chi fo um de quelli che lo rey descassa, quando Opilliom e Gaudencio fom condempnai a [d] andar in conffinnie, per la multitudem de lor barati. Li quai per no uolleir obeir, se missem in la franchixia de la zexia; e quando lo rey lo sape, si fe bandir che inffra um termem zeissem a Rauena, o che ello li farea segnar in lo fronte e cassar uia: lo iorno che la[21] crudera acussaciom fo receuua contra my! Che po so esser? An so desseruio li nostri affar, che fortunna no a umta de l’acussaciom de nostra inocencia, ni de la uiotai de li accussaoi? chi me biasmam d’aueir schampao li Senatoi de morte, e m’acaxonnam che e o impaihao lo portaor de le letere, chi conteneam che li Senator aueam faito crimem contra la real maistae, a perchassar la franchessa de Roma. O maistressa, che te sembia? Che certo lo messo no impaihai e za, ma li Senatoi uossi e bem saluar;.... no possando per lo merito de cosse[22], segondo lo decreto de Socrates, ueritae negar ni coffessar boxia. Ma tute meto in toa sentencia e de li sauij e scriuo per ordem, aso che lo sapiam quelli chi uerram apresso. Anchor che bem aueream(o)[23] sapuo lo barato, se noi auessemo auuo copia de la conffessiom de li acussaoi; e bem uorrea aueir re[s]posso como Canio, a chi Gaiuo, fijo de Germanico[24], disse che lo era stao accussao de la coniuraciom faita contra lui, chi resposse: se e lo sauesse, tu no lo [f. 360a] saueressi. Anchor che e no me lamente, se li maruaxi se forssam contra uirtue, ma forte me merauegio che elli possam compir so che elli interprendem; che uolleir malliciar contra inocencia uem da nostro deffeto, la quar a chaum deslear sembia interprender a l’aya de Dee[25]. Per che e no biassmo um de toi familliar chi demanda: se De e unde uem lo mar, e se Dee no e unde uem lo bem? Questo digo e bem, persso che li maluaxi am percassao la nostra destruciom per inuea de la Senatoria[26] e per so che auemo deffeisso li boim de lor crudellitae. Za te souem che tu me dixeiui como e deuea dir e far, se lo rei Theodoricho incorpasse a torto tuta la Senatoria[27] de lo crimen de chi elli acussam Albim. So che e fei tu lo sai e lo perigo in che e me missi, per deffender la innocencia. No digo zo per uanto, che guierdom de losso diminuisse demerito de secreta conssiencia, ma per so che chaum uega a che fim e uegnuo lo innocente, chi sostem penna de malofficio per faossa acussaciom, abiando meritao gui[e]rdom de ueraxe virtue. Chi vi umcha li zuxi tuti cossi in acordio a punir uicio, senssa che alcum fosse alquanto atemperao o per zo [che] inzegno d’omo po arra, o per fortunna, che homo no sa umde possa tornar? Che se noi auessemo conffessao aueir [b] occisso preui e bruxao zexie, si no se deuerea dar la sentencia che elli am dao contra mie, no seando pressente, d’andar in confinie lonzi cinquecento migia; unde e sum, per la dilligencia de deliberar[28] la Senatoria, no possando demandar odiencia a scussarme de lo biassmo. De che [p. 56 modifica]alcum de nostri innimixi per so merito no po esser accussao[29]! Per senbianti de menor mallicia, am boxardamenti dicto che noi auemo ussao de nigromancia per aueir honor, la quar cossa ti, chi eri cum noi, cassaui de nostro cor como maluaxi sperzuri e sacrillegij, e aregordaui a le nostre oregie so che disse Pitagoras: serui a um Dee e no a pussoi. Ancor che e no auesse mester de aya de spiricti, seando in la excellencia che tu m’aueiui misso quaxi senbiant’a Dee, e per mea innocencia e la honestae de me amixi e la sanctitae de lo paire de mea mogier, chi grandementi noi deffende de la sospessom che am de noi. [Ma] per toa dotrinna e costumi, de che noi semo imbeuerai . . . . [30] E no sufficia d’acaxonarme, ma vollem dir che tu sey participeiuer in questo crimen. E so e che lo zuegar de pussor no se deprende(r) tanto a lo merito de bem como a l’amor de fortunna, chi penssa che so sea bom tanto como uem bem temporar. Per che li mal auenturoxi se departem [c] da bonna opiniom, per le diuersse e contrarie sentencie de lo pouo, le quai me fa(m) mal aregordar[31], uegandome descassao e despogiao de tuti mei bem e dignitae per faossa renomaa. De che li maluaxi ouerer m’acaxonnam, li quai me senbia(m) ueir cum ioia fellonnamenti frugar mallofficij, studiando a tuta destruciom, e li boim esser bassi e aterray per paor de nostro perigo. Per che li marfatoi prendem[32] ardir de mal, no seando punij de lor mallofficij; de che ne conuem criar.„


V. Hic Boecius conqueritur de Deo per modum exclamacionis, quia videtur sibi quod Deus[33] facta hominum derellinquat et de ipsis non curet, quoniam multi pessimi dominantur bonis et eos acriter persecuntur.
Boecius querit Propheta[m]:


Tu chi sezi in to trossno
senssa alcum mouimento,
e fai che trom e loxno
sum a to comandamento,
5e le stelle menar
senssa desuiamento
a lo cel, che uirar
fai sum so fermo centro,
chi piu dolce uiollar
10fa in so andamento
che mai per musicar
organasse strumento;
cresse lunna e iorni
fai adiminuir,
15tempi e cosse[34] adorni
a maurar e fiorir;
[d] uuerno nuo de fogie
fai ramar e brochir,
(e) la stai pinna[35] de fogie,
20e poa fructo cogie;
comenssar e finir[36]
lo prumer stao che tem
chaunna creatura,
si che ogni cossa uem
25a so tempo e dritura.
Ma de li homi par
che tu no uoi auer cura.
O rei cellestial,
atempera toa messura;
30fa raxom dominar
e cor senssa iaceura.

[p. 57 modifica]

Lo merir de mallicia
inocencia indura;
uicio sea in atura;
35uertue, chi per natura
de tu inluminar,
sta bassa e oschura.
Li iusti uei menar
a gram disconffitura;
40faosso sagramentar
no noxe a chi lo zura,
pur che o possa trouar
collor per couertura.
No uogiai che traizom
45regne ni fellonia,
ni che ree pu cha bom
possa per maistria,
za che alcum secreto
no te se po crouir,
50e che a chaum tal seto[37]
dai como e so merir.
Voi li meti in uia
e in corsso ueraxe,
De, chi no desuia[38]
55[f. 361 a] de raxom e de paxe.


V. Hic ostendlt Propheta quanta sit inffirmitas Boecij et qua de causa fuit inffirmatus.


“Cossi tosto como e te ui, si cognossei che tu te tegneiui exilliao. Ma tu ressisti in to penssar[39]. Che aotri cha ti no te po exilliar; che se tu t’apenssi, tu e pur in lo reame, unde tu nassesti, de lo souram Segnor, chi alcum no descassa, ma fa receiuer citaym a gram ioia per soa francha lei. Che anciannamenti stai tu in soa citai, in la qual chi uol so stallo fondar dentro da la ihossura, no dubia esser exilliao. Per che no m’e cura de lo logo, unde tu e, pur che to cor possa assetar e far cessar lo bruzo de toe affecioim, de so che tu m’ai dito che te tormentam. A che aora usseremo leui remedij, fim a tanto che tu possi receiuer piu forte meixinna.„


VI. Hic ponit Propheta modum facillem tribuendi Boecio medicinam.


Quando lo sol e in cancro
chi forte scampissa d’antro[40],
chi laora semenera
za bem no recogiera
5alcunna biaua ni gram.
Cossi se trauaia in uam
chi uioleta cercha in boscho,
quando la bixa guza lo rosto[41].
Se bom uim voi costumar
10temporir no uendimiar,
che li roxim no am saxom
fim a lo tempo d’aotom.
Dee uosse le cosse ordenar
e no nigum intermesihaa.
15Caunna sa lo so tempo[42]
assi in fim como a [l’a]uento.
Cossi fe Dee lo cor humam,
che se ello uor uiuer certam,
se o no deslengoa ni desuia,
20tute penne cassa uia.


VI. Hic ostendit Proffeta quomodo inffirmitas Boecii sit longa per duas questiones, quas Proffeta sibi fecit et quibus Boecius nessiuit debite respondere.


Propheta dicit: “Crei tu che lo mondo sea faito da uentura o per raxom?„. B.: “Semper foi do opiniom che Dee chi lo a faito lo gouerne.„ Propheta: “Doncha za che Dee a faito li homi, saueir dei che ello a cura de lor, cossi [p. 58 modifica]como de le aotre cosse; de che tu no dubij. Sai tu a quai gouernaoi Dee gouerne li homi e lo mondo, ni a qual fim ogni cossa a intenciom de uegnir?„ Dixe B.: “E lo sollea bem saueir, ma langor m’a turbao la memoria.„ Dixe Propheta: “E sai tu chi e lo principio, da chi tute cosse sum uegnue?„ [c] B. dixe: “Si.„ Propheta: “E chi?„ B.: “Dee.„ Dixe Propheta: “Como e so, che tu sai lo principio, e la fim no sai tu che tu sei homo?„ Dixe B.: “Bem so che e sum animal raxoneiuer e cossa mortal.„ Dixe Propheta: “Sai tu che tu sei aotra cossa?„ Dixe Boecio: “No.„ Dixe Propheta: “Or so e la raxom de toa mallotia e la uia de toa goarixom, chi no sai la fim de le cosse in che tu sei, e te te per exillao e despogiao de tuto to bem, e penssi che li maluaxi seam possanti e bem auenturoxi, e no t’aregordi a quai gouernao lo mondo se gouerne, e crei che le auenture de fortunna uegnam senssa raxom e sea[m] caxom non tanto de marotia ma de morte. Ma e regracio lo Segnor, che natura no t'a anchora abandonao de tuto, per che noi auemo gram fondamento de goarirte, za che tu sentencij che lo mondo sea gouernao da la prouidencia de Dee. Che de questa picena stazella[43] te faremo noi uegnir a callor de uita, minuando per leui remedij le faosse opinioim, de che lo[44] cor se infortunna per tenebria de turbaciom; si che le affecioim se partam e che tu receiui piayritae de ueraxe lumera.


VII. Hic Propheta auffert omnem osscuritatem de mente B. et de corde suo.

Si como lo niuollao
de l’aire e carregao
[d] affoschisse la lumera
de le planete; la ihera
5de l’aire chi se rellugaua,
che quaxi iorno semegiaua,
si turba e per lo uento
che ueir no se po per entro;
in tal guissa e in tal fuer
10sapi che l’e de to cor.
Se claramenti uoi ueir
e departir faosso da ueir
e per via drita caminar,
tuta mallicia dey schiuar;
15che unde toe afflicioim
regnam e fam lor maxom,
lo cor e preisso e marmenao,
como auogollo e inchainao.

Template:Sezione note

  1. Se nel cod.; ma ho corretto col testo francese, che ha Ie. Certo è uno degli errori soliti nelle majuscole miniate, aggiunte dopo.
  2. portaui
  3. Il cod. ma fomerto. Si confronti il testo francese nel Delisle, loc. cit.: N’estoit pas certain mon estat Quand si bas fortune me abat. L’assonanza in luogo di rima non può fare difficoltà.
  4. Patriarcha
  5. de fereciom
  6. Il ms. dolce, più sotto tante scientie. Del resto sarebbe fatica sprecata il tentar la correzione di simili rubriche: tutt’al più si può cercare di renderle, quando riesce, intelligibili.
  7. cerenne
  8. aduentus
  9. medicantes
  10. cel t.?
  11. tessmera; F de sa tesmere, l. tesniere.
  12. sodornamenti
  13. ostendere
  14. hereo;- Pichori sta per Epicurei.
  15. B. 9, 30 eg. ’at Canios at Senecas at Soranos... scire potuisti’.
  16. l. prubicha o pubricha.
  17. aotra; ma sarebbe forse meglio correggere retra ritrae. Il cod. torinese legge: Nostre goffanonniere retrait ses gens en son donion; e l’ultimo vocabolo fu malamente reso dal traduttore per dominio.
  18. F.: Qui pourrait l’orgueil d auenture Mettre soubz ses pies e la cure
  19. chi per
  20. Sembra mancare il verbo reggente, andai, mi mossi, o simile. Ma confrontando il testo frc., che fu male inteso, può anche venire il sospetto che sia da correggere: o incontrao. Ecco il frc.: por ce ay ie eu ancontre les mauvais griefs discordes sans toute paix.
  21. lor?
  22. Forse: perir lo m. d. c., ni; F: Certes ie confesse que les senateurs rueil ie estre saufz . . . . mais certes en droit d eulz auoient ilz tant vers moy meffait par leurs faulx iugemens qu il me semble que ie feisse mal de leur bien vouloir. Mais la menconge de folie ne peut changer la uerite (l. merite) des choses ne il me loist pas selon le decret Socrates uerite nyer ou confesser menconge.
  23. on eust bien sceu F.
  24. de German chi
  25. Errato. F: mais pouoir contre innocence contre la quelle cheun desloial emprent au sceu de Dieu Qui tout voit semble estre monstre et grant merueille.
  26. senotaria
  27. senotoria
  28. dee liberar
  29. Il frc: O com grant est la merite de noz ennemis dont nulz ne peut estre accuse de tel blasme. Cfr. B. 15, 122 sg., che non è in tutto ben reso.
  30. Lacuna. Si confronti il testo latino, 16, 137 sgg., ed anche F: Car paurce que nos sommes embue de ta doctrine et enformez de tes meurs il cuident que nous soions ioins a tel maleffice comme a user de lart de nygromance. Et encore ne leur souffit . . . .
  31. B. 16, 148: piget reminisci.
  32. prender
  33. eius
  34. cossa
  35. Il ms. ha il masch. pim.
  36. Qui il punto e virgola? In tal caso si sopprimerebbe il che del verso seg., d’accordo con F.
  37. seti
  38. Si potrebbe anche intendere e scrivere: de chi ecc. Però il latino mi par che stia per la interpretazione che adotto; fors’anche F: Si com de son doulz cours Le ciel ne se desuie.
  39. Lacuna? E il tutto è frainteso.
  40. Che vuol dire? F non serve e dev’essere alterato: Quant le souleil se monte ou cancre Qui art tout de chault et destrempe.
  41. Si può leggere anche rosco. E F qui pure non serve; s’allontana dal latino più che il genovese: Qui violete quiert es bois Quant la bise amaine les noifz.
  42. Alchunna sa lo tempo so
  43. Corrisponde al frc. estincelle e forse ne è un’alterazione.
  44. li:, potrebbe anche mantenersi, ponendosi il verbo al plurale.