De le questioim de Boecio/Libbro IV/6

Da Wikivivàgna
De le questioim de Boecio - Libbro quarto
6 - Quia B. posuit questiones, sequitur pars in qua Propheta uult dictis questionibus respondere, et ostendere quare bonis aliquando continga[n]t malla et malli se(m)pe(r) prosperentur.
ms. Franzonian 56, 357a-386a, pubricæ inti "Studj Liguri" da l'E. G. Parodi inte l'Archivvio Glottologgico Italian, vol.14, 1898
notte do Parodi

[p. 87 modifica]VI. Quia B. posuit questiones, sequitur pars in qua Propheta uult dictis questionibus respondere, et ostendere quare bonis ali[f. 380a]quando continga[n]t malla et malli se(m)pe(r) prosperentur.


“Cossi e; [ma] za che da ti uem lo dom de desscrouir la raxom che tenebria asscurisse, e te prego che tu me manifesti so de che e me merauegio e turbo.” Dix Propheta: “Tute generacioim e processi de natura p[r]endem soa causa, ordem e forma de lo certo e fermo stao de l’intenciom de Dee, chi e souranna bontae e ordena le cosse in diuersse mainere; le quae diuerssitae sum apellae destinaciom, (le quai ue homo leuementi per prouidencia)[1], chi dixe l’ordem de la raxom de le cosse deffor, zointe e departie in lo moo che despiega[2] ueraxe prouidencia, chi contem tute cosse im si, quanto elle seam diuersse e senssa nomero; ancor che ordenaciom[3] le ordena in so mouimento, logo e forma e tempo. Si che quelli ordem temporai, cossi despiegai, quando elli sum simplementi in lo intendimento de Dee, si e prouidencia; ma quando simplessa se departe im le cosse terrenne in diuerssi tempi, si e destinaciom. Ma ancor che queste doe cosse seam diuersse, l’unna uem da l’aotra, che l’ordem de destinaciom uem da la simple prouidencia. Si como l’ouerer a in[4] so cor la forma de so che ello uol far, per che homo ue la materia e l’ouera deffor per corsso de [b] tempo, cossi la simple prouidencia de Dee ordena e ferma singularmenti so che a de far, e per destinaciom ordena e ferma singularmenti e in diuersse mainere e tempi so che ella aprouista; si ch’e guissa de destinaciom missa in ouera, o per spiricti chi scruam a la prouidencia de Dee, o per annima, o per officio de natura, o per mouimento de stelle e per uirtue d’angelli, o per diuerssi inzegni de demonnij. Unde certo e che prouidencia e la forma de le cosse chi dem esser faite staber e bonna[5] ma distinaciom e ordem muaber in lo tempo, che la simple prouidencia a ordenao. Per so tuto so chi sugieto a destinaciom, e sotemisso a prouidencia, che destinaciom messma g’e subieta; e alcunne cosse sum chi passam e souermontam l’ordem de distinaciom, so sum quelle qui sum zointe e presso de Dee, si ferme che mutaciom de distinaciom [a lor] no se destende. Como pussor roe se tornam sum um pointo, seando l’unna inter l’aotra, e quella [p. 88 modifica]chi e piu presso de lo pointo, chi e so cent[r]o, a mem mouimento e quassi e como[6] cent[r]o de le aotre chi se ge mouem d’intorno, e quella chi piu s’aloitanna se moue im maor spacio, e se alcuna cossa se zonse a lo pointo li se sta senssa mouersse[7]; si che per queste raxoim[8] chi piu s’alarga[9] da Dee a maor mouimento de destinaciom, e quello chi piu s’aproxima a Dee e piu francho da lo dicto mouimento, [c] so e chi se zonsse cum lui no a pointo de mouimento, ma fuze tuta mutaciom e destinaciom. Che si como lo corso[10] de raxom, chi ua da um logo a um aotro e proa unna cossa per unna aotra, e comperao a lo intelleto, chi cognosse ihaira ueritae, e a Dee [zo] chi [s’]inzener, [e tempo a] perpetuitae[11] e lo cercullo a lo centro; cossi e compara la mutaciom de destinaciom a[12] la prouidencia ferma e staber, chi moue lo cel e atempera li allimenti inseme, che l’um transmua l’aotro e tra a soa natura, e renoua li corsi[13] de le cosse chi nassem e se corrompem, per semensse e per fructo chi rendem, e inclue[14] le ouere humanne per zonzimento, si che[15] no pom perir; che elle am lor principio da la prouidencia chi e staber e chi le gouerua, la quar no se moue de lo intendimento de Dee, chi restrensse le cosse muaber in soa propria fermessa, che aotramenti chancelleream. Lo quar ordem tu no poi cognosser; per che te semegiam le auenture mondanne conffusse e storbee, ma elle am certe maynere chi le adrissam a bem; che l’omo non fa alcunna cossa per intenciom de mar, ni etiamde so che li maruaxi fam, che elli lo fam per intenciom de aueir bem, ma aror li bestorna. Ma tu me dirai: che po esser piu dessordenao che a li boim uem alcunna fiaa bem e aotra fia mal, e semegieiuer a li maruaxi?[16] Or me di se li homi am si ihaira cognossenssa, che [d] elli no fallem a zuigar quai sum li boim e quai sum li re[17]. Certo le opinioim de li homi sum diuersse, che so che li um tennem bom, li aotri tennem maluaxe[18]. Ma noi creamo che alcum sea chi possa cognosser li boim e li maluaxi, poa che ello cognosse le condicioim de li cor, che diuerssifficam a lo[19] fuer de le complexoim de li corpi; che cossi e de li cor como de li corpi, a li quai a l’um e couegneiuer cossa doce e suaue, e a l’aotro amare e agre e ponzente. E se so par merauegia a chi no cognosse le complexoim, so no par miga a li fixichi, chi cognossem lo atemperamento de li corpi. E cossi de li cor, chi sum maroti per uicij e saim per uirtue, li quai no po[20] bem cognosser aotri cha Dee, chi e gouernaor, phillossoffo de li cor per soa prouidencia, chi ue da l’aota finestra so che fa mester a caschum, e si l’aministra per bella merauegia de destinaciom. Che quelli chi no sam la raxom, se merauegiam de so che fa quello chi la sa; per so che alchunna fia crei che sea drito, si e aotramenti dauanti quello chi tuto sa. Lucham, nostro familliar, dixe cha la caxom chi tuto uensse piaxe a Dee, e la caxom chi e uenssua, chi fa so che li homi penssam, piaxe a chaum[21]; so e a dir che le caxoim che Dee a ordenae am semper uictoria e no fallem, ma quelle a chi [f. 381 a] li homi goardam sum uanne e uennem fallie. Per che sapi che tuto so chi uem contra speranssa e ordenao a drito, ancor che so paira conffuxiom a monte opinioim. Se alcum e si bem condicionao che ello sea bom a lo zuigar de Dee e de li homi, e[22] ello no a gram cor in tute le auersitae: lassera ello soa bonna vita, per so che a no li [p. 89 modifica]sea uarssua a deffenderllo da soa messerenssa[23]? No, che Dee lo sparmiera[24], che auerssitae no lo feisse maruaxe, per no dar penne a quelli a chi elle no sum conuegneiuer. Or um aotro pim de uirtue è [si] amigo de Dee, che[25] penssa Dee che peccao serea se alcum mal ge uegnisse ni marotia de corpo; per so no lassa che a li[26] uegna; che Dee[27] disse che li homi perffeti am si edifficao lo lor cor[28], cha alchunna auerssitae no li po auegnir. E souenzo auem che li boim sum missi in aota gouernaciom per abassar mallicia, chi tropo aota[29] cresse; aotra fia departe De [a] alcum, segondo le condicioim de li cor, e aotra fiay ponze[30], a so che elli no orgoioxissem. [A] aotri manda tribullaciom per conffermar lor uirtue per ussaio de paciencia; e aotri am paor de interprender piu che [b] elli no pom compir, e a questi manda tribulaciom a so che elli se cognossam. A aotri lassa achatar nome gloriosso in questo mondo, per morir honoreiuermenti; aotri da[m] exempio de soffrir tormenti, senssa pensser de esser uensui, per mostrar che uirtue no po esser uenssua per mar. E de tute queste cosse no de alcum dubitar che elle no seam faite ordenamenti e [a] bem, si como apar per lo bem chi auem a tuti quelli in chi li bem sum departij. E per queste caxoim auem a li maluaxi aor prosperitae, aora auerssitae; e de le auerssitae no dubie alchum che no li uegnam a bom drito. Che li lor tormenti fam alcum sostrar de mar e castigam lor mallicia, e la prosper[i]tae lor inssegna a li boim che faita ella e, quando ella serue cossi inprouistamenti a li re. Che alcum sum grossi, che quando li falle alcunna cossa temporal, per quella adeuem che elli se abandonnam a tute malicie; perche Dee li conssente [richeçça], a so che elli cessem de tanto mal far. Un(de) aotro se sente tacao de uicio e ue che ello a prosperitae; si se soffere de mal far per paor de perder, e lassa[31] soa mallicia. Aotri sum alcunna fia cheiti in [c] messauentura, che elli aueam deseruio aquistando tanta prosperitae. (Alcum am prosperitae)[32]; alcum am poeir de exercitar li boim e punir li maluaxi; che cossi como inter li boim e li maruaxi no e pointo de acordio, ni li maluaxi l'am inter lor. E so no e merauegia; che elli messmi no pom acordar lor[33] cor, anci fam souensso so che so cor dixe de lassar. De che auem bella merauegia de la prouidencia de Dee, che li maluaxi fam souensso de li re boim. Vegando che de malicia li uem grande uilania, si prendem ayna contra mallicia e se tornam a lo contrario, so e a uirtue, per esser desemegeiui de quelli che elli dessaman. Dee sollamenti a[34] questo poeir, che lo mal li sea bom, e se alchunna cossa lassa l’ordem special per alcum sembiante, ella caze in um aotro; si e che cossa no po esser dessordenaa in lo reame de prouidencia. Per che lo Grego dixe: “Dee a tortissima uista, chi a tuto proue,„ si che alchum no po comprender le soe ouere, e quando ello goarda so che ello a faito, ello deschassa tuti mai. Si che [a] considerar l’ordem de soa prouidencia, no trouerai pointo de mal in terra, anchor che [d] sembi che grande abondancia ge ne sea. Ma per so che tu no diessi longa [questa] raxom, e te diro alquante parolle rismae, a so che possi sostegnei so che uem apresso.” [p. 90 modifica]

VI. Hic Propheta postquam determinauit questiones predictas, faciendo mencionem in soluptione[35] de prouidencia Dey et de fa(c)to, uult nos inuitare ad cogitacionem altitudinis summi Dey.

Se puramenti uoi ueir
lo drito de De e so poeir,
goarda su in la celestial[36],
unde mai no e molestia;
5chi da lui le goerre desschassa
e a li alimenti lassa.
Primo tempo [fa] fior[ir] buxom
e la[37] stai sechar messom;
tuto mete in so camim
10chi le fa uegnir, fim.
Como sauio de dritura,
De, che l’a misso in andeura,
de corsso [a] metuo ley staber,
iusta de lui[38] e duraber.
15Che se elle[39] [s’]astallassem,
che semper no retornassem,
tuto so ch’e ordem certam
deuerrea fallente e uam,
che za no auerea duraa
20alcunna cossa, se retornaa
no feisse a lo comenssamento,
[a p]render o dar fermamento.

  1. La confusione è grande; ma sopprimendo questo periodetto, vi si rimedia in parte. Esso tuttavia risponde al lat.: qui modus cum in ipsa divinae intelligentiae puritate conspicitur, prouidentia nominatur; onde sarebbe forse da inserire dopo mainere, così: le quai ve homo [in la mente de Dee] per pr; ma la diuerssitae ecc.
  2. despogia
  3. destinaciom?
  4. Si legge piuttosto am.
  5. bonne
  6. quessi como e
  7. moruesse
  8. si che sta nel ms. dopo raxoim.
  9. s alargam
  10. corpo
  11. Cfr. B. 110, 75 sg.
  12. e
  13. corpi
  14. incluem
  15. Da leggere: per zonz. [de caxoim] chi no pom p.?
  16. Qui sopprimo un dixe B.
  17. Sopprimo dixe Propheta.
  18. maluaxi
  19. li
  20. pom
  21. Per ’Catone’!
  22. se
  23. Tutto frainteso.
  24. sparmierea
  25. chi
  26. che a no li; ma il senso zoppica sempre.
  27. Errore.
  28. l. corpo?
  29. aora
  30. ponzem
  31. lassam
  32. Pare erroneo.
  33. Da correggere acordarse con?
  34. a sollamenti
  35. soluciptione
  36. Forse: in l’aire celeste, che assonerebbe con molestie. Cfr. F: Regarde vers le ciel en hault Si trouueras que riens n y fault.
  37. de. Cfr. F: Si fait printemps florir buissons Et est(r)e seiche les moissons.
  38. Da correggere?
  39. ellem