Zêna e contórni
| ←torna a-a lista di atri scriti | Zêna e contórni de Testo tradûto parçialmente da-o libbro do Charles Dickens "Pictures from Italy" |
| riproduçion aotorizâ da-o sciô Carlini |
A prìmma inpresción de ’n pòsto cómme Arbâ, o quartê de Zêna dónde òua stàggo, pe dîla cómme i mæ amîxi americhén, a no peu ch’êse, a-o mànco créddo, trîste e dezolànte. Ghe veu do ténpo pe riêscî a-abitoâse e superâ o sénso de depresción provocòu, in scê prìmme, da tànta rovìnn-a e abandón. A novitæ, agradîa a tànti, a l’é pe mi in particolâ piâxévole, pénso. No me pèrdo d’ànimo façilménte quànde gh’ò a poscibilitæ de dedicâme a-i mæ caprìççi e a-e mæ òcupaçioìn; e créddo d’avéighe ’na predispoxiçión naturâle a-adatâme a-e circostànse. Ma pe òua, giandónn-o pe tùtti i pertûxi e i cànti do quartê, inte ’n perpétoo stâto d’inpoténte stupô; e tórno a-a mæ vìlla, a vìlla Bagneréllo (o pâ ’n nómme romàntico, ma o sciô Bagneréllo o l’é ’n maxelâ chi dâ-arénte): són òcupòu abàsta a meditâ in scê mæ nêuve esperiénse e a paragonâle, divertîo, a-e mæ aspetatîve, scìnn-a quànde sciòrto tórna.
A vìlla Bagneréllo ò a Prexón rêuza, in nómme bén bén ciù esprescîvo pe sta raxón chi, a se trêuva inte unn-a de ciù spléndide poxiçioìn che se peu inmaginâ. A nòbile ràdda de Zêna co-o profóndo celèste do Mediterànio, a l’arîva scinn-a chi sótta, quæxi da poéila tocâ co-e màn; i contórni són pìn de câze e gréndi palàççi, vêgi e dezolànti; dâ-arénte, da-a mancìnn-a èrte colìnn-e, co-a çìmma de spèsso covèrta da-e nûvie e masìcci fòrti acociæ in èrto in scî fiànchi ràpidi; e in fàccia, da-e miâge de câze, zu scinn-a-a ’na capélla derûa èrta sórvia i ardîi e pitoréschi schéug-gi da spiâgia, se desténdan e vèrdi vìgne, dónde se peu pasagiâ tùtto o giórno inte ’n’ónbra parçiâle, lóngo i fiàgni d’ûga, fæta crésce in sce ’na téupia òrdenâia atravèrso stréiti sentê.
A sto pòsto apartòu se gh’arîva da caróggi coscì stréiti che, quànde sémmo arivæ a-a dugànn-a, émmo saciûo chi-â génte do pòsto a l’àiva pigiòu e mezûe da stradétta ciù stréita, e a l’aspêtâva de confrontâle con quélle da caròssa: sta çeimònia a vegnîva fæta pe stràdda con grànde serietæ, intànto che tùtti niâtri aspêtâvimo tegnìndo o respîo. S’é scovèrto che-e mezûe êan giùste giùste, che se poéiva tentâ, ma nìnte de ciù cómme me vén testimoniòu tùtti i giórni a-a vìsta di profóndi sórchi fæti inte miâge da tùtte dôe e pàrte inta manêuvra. Sémmo ciù fortunæ, ne dîxan, de ’n’ançiànn-a scignôa ch’a l’àiva pigiòu câza da ste pàrte chi no tànto ténpo prìmma, e a l’êa restâ blocâ inte ’n caróggio drénto a sò caròssa, e scicóm-me l’êa inposcìbile arvî o sportéllo, a l’êa stæta costréita a patî l’oltràggio d’êse tiâ fêua da-i barconétti davànti, cómme ’n arlechìn.
’Na vòtta superæ i caróggi, t’arîvi a ’n èrco, seròu a-a belamêgio da ’n vêgio rastéllo ruzenénto: o mæ rastèllo. O vêgio rastéllo ruzenénto o gh’à o sò sunagìn, che ti peu sunâ quànte ti veu sénsa che nisciùn rispónde, dæto ch’o no gh’à nìnte da fâ co-a câza. Ma gh’é ’n vêgio e ruzenénto baténte ascì, bén bén làsco che, a tocâlo o te scàppa d’in màn, ma ’na vòtta inparòu o trùcco e picòu pe tànto ténpo quarchedùn o vén. Vén o brâvo Servitô e o te fa intrâ. Ti ìntri inte ’n giardìn trìste, no coltivòu e pìn d’erbàsse, in sciô quæ s’àrve a vìgna; ti l’atravèrsi, ti ìntri inte ’n’intrâta quadrâta ch’a pâ ’na cantìnn-a, ti mónti de scâe de màrmo avenòu e t’arîvi inte ’na grànde stànsia co-a sofîta a vòlto e miâge giànche pæge a quélle de ’na capélla metodìsta. Sta chi a l’é a sâla. A gh’à çìnque barcoìn e çìnque pòrte, decorâ con pitûe che faiéivan a feliçitæ de un de quélli che netézan i quàddri londinéixi e che apéndan cómme inségna ’na pitûa spartîa in doî: cómme a mòrte e a scignôa da vêgia balâta e rèsta de lóngo l’inçertéssa se l’inzegnôzo profesô o l’à netezòu ’na meitæ, ò brutòu quell’âtra. A mobìlia da sâla a l’é tùtta de brocòu rósso. Tùtte e carêghe no se pêuan mesciâ e o divàn o péiza bén bén de tonelæ.
In sciô mæximo ciàn, e s’àrvan in sce sta stànsia chi, a sâla manxé, o sogiórno, e dötræ càmee, ògnidùnn-a co-îna gràn quantitæ de pòrte e barcoìn. De d’âto gh’é numerôxi âtri scîti da l’âia trìste e ‘na coxìnn-a e de sótta gh’é ’n’âtra coxìnn-a, che, co-a sò abondànsa d’arnéixi pe bruxâ o carbón de légna, a pâ o laboratöio de ’n archimìsta. Gh’é ’na mêza dozénn-a de salòtti, dónde a servitù inte sto Lùggio coscì câdo a peu scapâ da-o câdo do fêugo, e dónde o brâvo Servitô o séunna dötréi tîpi de instruménti muxicâli, tùtti de sò invençión, pe tùtta a séia. A l’é a câza ciù vêgia, inponénte, grànde, lùvega, rebonboànte, scûa e nûa ch’ò mâi vìsto ò inmaginòu.
Gh’é ’na teràssa picìnn-a covèrta da-a vìgna, dónde s’arîva da-o sogiórno; sott’a-a teràssa a formâ ’n lâto do giardìn, gh’é a vêgia scuderîa. Òua a l’é ’na stàlla pe-e vàcche e drénto ghe n’é træ, coscì gh’émmo o læte frésco a bolàcchi. No gh’é ’n pàscolo inte vixinànse, e-e vàcche no sciòrtan mâi, ma se ne stàn acoegæ a ingösciâse de féugge da vìgna: vàcche perfetaménte italiànn-e che se gödan tùtto o giórno o dôçe fâ nìnte. Ghe stàn aprêuvo e dòrman con lô ’n vêgio a nómme Tögno e sò fìggio; doî do pòsto cô da tæra bruxâ con gànbe e pê nûi, che gh’àn tùtti doî ’na camîxa, in pâ de brâghe e ’na çénta róssa, e in gîo a-o còllo ’na relìchia, o ’n pendalòcco sâcro ch’o pâ ’na decoraçión da busciolâio. O vêgio o gh’à ’na gràn coæ de covertîme a-a fêde catòlica. A-e vòtte a-a séia s’asetémmo in sce ’na prîa dâ-arénte a-a pòrta comò-u Robinson Crusoe e o Venàrdi a-a revèrsa; e lê de sòlito o cónta, pe convertîme, ’n abrexé da stöia de Sàn Pê, sorviatùtto, mi créddo, pe l’indescrivìbile piâxéi ch’o prêuva a fâ o vèrso do gàllo.
A vedûta, comm’ò za dîto, a l’é ’n incànto; ma inta giornâ bezéugna tegnî bén seræ e persiànn-e, ò o sô o te fa vegnî màtto; e dòppo o tramónto se dêve serâ tùtti i barcoìn, âtriménti e sinsâe te pòrtan a-o soîcìdio. Coscì, inte sto perîodo de l’ànno no se peu védde ’n gràn panoràmma da drénto a câza. No stâ a preocupâte pe-e mósche. E mànco pe-e prûxe, ch’àn dimenscioìn straordenâie; o sò nómme o l’é Legión, inta remìssa ghe n’é coscì tànte ch’ògni giórno m’aspêto de védde a caròssa mesciâse da sôla, tiâ da migiæa de prûxe. I ràtti són tegnûi bén bén distànti da dêxénn-e de gàtti speronsîi, che gîan pò-u giàrdin con quéllo fìn. E grîgoe, natural-ménte, non dàn fastìdio a nisciùn: zêugan sott’a-o sô e no adéntan. e tàncoe són picìnn-e e sôlo coiôze. I coleòteri arîvan tàrdi e no se són ancón vìsti. E ræne fàn conpagnîa. Ghe n’é ’na risèrva inti terén da vìlla dâ-arénte e, quànde vén néutte, pâ che dêxénn-e e dêxénn-e de dònne co-i séucai camìnn-an sciù e zu pò-u paviménto de prîa bagnâ sénsa mâi fermâse. Quésto o l’é ezataménte o bordéllo che fàn. A capélla deruâ, in sciâ rîva bèlla e pitorésca, ’na vòtta a l’êa dedicâ a Sàn Gianbatìsta. Gh’é ’na lezénda, mi créddo, segóndo a quæ e òsse de Sàn Gianbatìsta saiéivan stæte mìsse la, con vàrie solenitæ, dòppo són stæte portæ a Zêna; e Zêna a ghe l’à ancón ancheu. Quànde in sciô mâ infùria ’na boriànn-a straordenâia, e òsse vêgna tiæ fêua e mostræ a-a fùria di eleménti, che s’apaxéntan sùbito. Pròpio cómme consegoénsa de sto rapòrto de Sàn Gianbatìsta co-a çitæ, bén bén de persónn-e do pòpolo se ciàman Gianbatìsta, che in zenéize o l’é «Bacìccia»... e o pâ ’n stranûo. Sentî tùtti ciamâse l’un l’âtro Bacìccia, a-a doménega ò inte ’n giórno de fèsta, quànde e stràdde són pìn de génte, o l’é pe’n foestê strànio e diverténte.
In scê crêuze stréite s’avànsan vìlle grénde, e quæ miâge (quélle estèrne, véuggio dî) són a profuxón pituæ co-îna varietæ de sogètti, òrdenâi e sâcri, Ma o ténpo e l’âia de mâ l’àn quæxi tùtti scancelæ, e pàn l’intrâta di Giardìn de Vauxhall inte ’n giórno de sô. I cortî de câze són covèrti d’erbàsse; ògni ràzza de màcce brutìsccime a crêuve a bâze de stàtoe cómme s’avésan ’na moutîa da pélle; i rastélli estèrni són ruzenénti; e feræ a-i barcoìn bàssi càzan a tòcchi. A légna da bruxâ a l’é tegnûa sott’a-i pòrteghi dónde poriéivan êse amugiæ preçiôxi tezôi, a montàgne; e cascâte són sciûte e tapæ; e fontànn-e, tròppo sveugiæ pe zugâ, tròppo pötrónn-e pe fonçionâ, gh’àn into séunno ’n lontàn aregòrdo de quéllo ch’êan, quànte bàsta a rénde ùmido o quartê, e o sciöco o sciùscia in sce tùtto pe giórni e giórni cómme ’n fórno gigànte in vacànsa.
No goæi ténpo fa gh’é stæta ’na fèsta, in önô da Moæ da Vèrgine, inta quæ i zovenòtti do vexinâto, che s’êan mìssi ghirlànde de vìgna in quàrche procesción precedénte, fâvan o bàgno coscì aparæ, in gràn nùmero. ’Na scêna asæ coiôza e graçióza. Scibén che dêvo confesâ che (no savéndo da fèsta a quell’época) pensâva, e a spiegaçión a me piâxéiva, che s’ingiar-mésan coscì, cómme i cavàlli, pe tegnî lontàn e mósche.
Pöco dòppo gh’e stæto ’n âtro giórno de fèsta, in önô de Sàn Nazâ. Un di zóveni d’Arbâ o l’à portòu doî gréndi màssi de scioî dòppo disnâ, e montòu inta gràn sâla o ne l’à òfèrti. In mòddo agaibòu pe domandâ ’n contribûto a-e spéize pi-â mùxica in önô do Sànto, coscì gh’émmo dæto quarcösa, e o mesagê o se n’è andæto conténto. A sêi ôe de séia sémmo andæti in gêxa ch’a l’é pöco distànte; in pòsto sgoasôzo, con festoìn e dràppi vistôxi apéixi dapertùtto, e pìn, da l’artâ a-a pòrta d’intrâta, de dònne tùtte asetæ; no gh’àn de capélli, chi, sôlo ’n lóngo véllo giànco, o «méizao»: o l’êa o pùblico ciù trasparénte e spiritoâle ch’ò mâi vìsto. E zóvene no són de gràn belésse, ma sàn caminâ e inte quéllo caminâ e into mòddo de portâ o véllo móstran ’na gràn gràçia e ’n’elegànsa naturâle.
Gh’êa di òmmi ascì, no goæi, e dötréi de lô êan in zenogión in gîo pe-e navâte e coscì fâvan inganbâ tùtti i âtri. Bén bén de candéie bruxâvan inta gêxa: e belûie in argénto e stàgno in gîo a-i Sànti (mascimaménte a colànn-a da Vèrgine) brilâvan luxénti: i prævi êan asetæ in gîo a l’artâ magiô: in òrgano o sunâva gagiàrdo, e âtretànto a fâva ’na bànda a-o conplêto: intànto chò-u diretô inte ’na galerîa picìnn-a in fàccia a-a bànda o picâva in sciô bànco, ch’o l’àiva davànti, co-in féuggio de papê ingugéito: in tenô sénsa vôxe o cantâva. L’òrchèstra a l’andâva pe’n vèrso, l’òrgano pe ’n âtro e o tenô pe’n tèrso ancón, intànto chò-u desfortunòu diretô o picâva o picâva, scrolàndo o ròtolo de papê segóndo di sò pròpi prinçìppi e do tùtto sodisfæto, a quànte pàiva, de l’intrêga ezecuçión. No ò mâi sentîo ’n tremelêuio coscì desgradîo. O câdo o continoâva fòrte.
I òmmi, co-îna berétta róssa in sciâ tésta e di crêuvistràsse caciæ in scê spàlle (no s’éi métan mâi indòsso), zugâvan a-e bòcce e acatâvan dôsci davànti a-a gêxa. Quànde finîva a partîa, ’na mêza dozénn-a a l’intrâva in gêxa: se fâvan o sêgno da crôxe con l’ægoa sànta, metéivan in zenóggio in tæra pe’n moménto e sciortîvan tórna pe’n’âtra partîa a-e bòcce. Són intrànti pe’n davéi inte st’ativitæ chi e zughiéivan inti caróggi e inte stràdde pìnne de prîe e in sciô terén ciù aroinòu co-a mæxima atençión che in sce ’na töa da biliàrdo. Ma o pasaténpo preferîo o l’é o zêugo da môra, a-o quæ se dédican co-în ardô straordenâio, e ghe scométan tùtto quéllo ch’àn. O l’é ’n zêugo d’azàrdo distrutîvo ch’o no l’à de bezéugno de nìnte fêua che-e dêxe dîe che són de lóngo - scuzæ o zêugo de paròlle - a portâ de màn. Se zêuga inta doî. Un o dîxe ’n nùmero - da zêro a dêxe - e o móstra ’na pàrte do nùmero a sò çèrnia co-o destènde unn-a, træ, quàttro dîe; l’aversâio o dêve, into mæximo moménto, a sò réizego e sénsa avéighe vìsto a màn, desténde tànte dîe quànte sèrvan pe fâ a sómma ezàtta. Éuggi e màn divéntan coscì aviæ e se méscian con tànta lestîxe chò-u pasànte inespèrto o troviéiva difìçile, pe no dî inposcìbile, segoî o zêugo. I prozéliti, d’âtra pàrte, di quæ gh’é de lóngo ’n grùppo dâ-arénte a-amiâ, o-o divôran co-â ciù grànde aviditæ; e dæto che són de lóngo lèsti a stâ da ’na pàrte ò da l’âtra into câxo de ’na discusción, e són de spésso spartîi inta sò parçialitæ, o procediménto o rizùlta bén bén bordelànte. D’âtra pàrte o no l’é de segûo o pasaténpo ciù scilençiôzo do móndo: i nùmeri són de lóngo ciamæ a vôxe èrta e schilénte e s’altèrnan un vîa l’âtro a-a velocitæ co-a quæ se peu contâ. Inte seiànn-e de fèsta, se ti t’avànsi a-o barcón, o ti pasàggi into giardìn, ti camìnn-i pe stràdda, ò ti væ in giandón inte ’n pòsto quêto da çitæ, ti sentiæ o zêugo in pìn svolgiménto, into mæximo ténpo, in dozénn-e d’òstàie; e se t’amîi a-o de là de vìgne, ò ti gîi o cànto, t’acapitiæ inte bolezùmme de ’n grùppo de zugoéi. Se peu òservâ chi-â ciù pàrte a l’é dispòsta a «ciamâ» o mæximo nùmero ciù de spésso di âtri; a l’é coiôza e diverténte l’atençión co-a quæ i doî zugoéi çèrcan co-î éuggi e co-ê oêge de scrovî quélla deboléssa de l’âtro p’adatâghe o sò zêugo. L’efètto o l’é moltiplicòu da-a generâle fòrsa di àtti; doî òmmi zêugan pe quàrche cìtto co-a concentraçión e l’intenscitæ de chi che se zughésse a vìtta.
Inte vixinànse gh’é ’n grànde palàçio, che ’na vòtta o l’êa de propietæ de quàrche ménbro da famìggia Brìgnole, ma òua o l’é apixonòu a ’na schêua de Gezoîti cómme câza pi-â stæ. L’âtra séia, a-o tramónto, són intròu into recìnto in demoliçión e me són mìsso a pasagiâ in sa e la pe’n pö, pe inbeviâme da câa do pòsto: ’na câa che inte sti pòsti a se ripête inte ògni direçión. Ò giandonòu avànti e inderê, sótta ’n colonâto ch’o formâva i doî fiànchi de ’n cortî tùtto pìn d’erbàsse, do quæ a câza a l’êa o tèrso fiànco, e o quàrto, in càngio, o l’êa formòu da ’n bàsso terapìn ch’o dâva in sciô giardìn e in scê colìnn-e dâ-arénte. No créddo che gh’êa ’na sôla prîa intrêga inte tùtto l’àstrego. Into mêzo gh’êa ’na stàtoa trìste, coscì avenâ inta sò decadénsa, ch’a pàiva quæxi pìnn-a de çiöti e covèrta dòppo con da pôvie de Cîpri. E stàlle, e remìsse, i scàgni êan tùtti vêui, tùtti in rovìnn-a, e do tùtto dezèrti.
E pòrte àivan pèrso e màppe e stâvan in pê tegnûe da-o færomòrto; i barcoìn êan rótti, o stùcco pituòu o s’êa scrostòu e o zétto o l’êa dapertùtto; öxélli e gàtti êan i padroìn de dépendances, a-o pónto che m’àn fæto vegnî in cheu e föe, e coscì l’amiâva con sospètto, cómme se fîsan di servitoî trasformæ in béstie, in atéiza de tornâ a comm’êan prìmma. In particolâ ’n vêgio gàtto màsccio, ’na bestiàssa trazandâ, co-în éuggio vèrde alupòu (o parénte pövòu inta realtæ, me vegnûo da pensâ), o l’à giandonòu ciù vòtte in gîo a-e mæ gànbe; fòscia o s’êa convìnto, pe quàrche moménto, che mi êa l’eröe vegnûo a spozâ a dàmma e métte a pòsto ògni cösa, ma, quand’o s’é acòrto do sò erô, tutt’asémme o se mìsso a sciusciâ con cativêia e o s’é alontanòu co-îna côa coscì gròssa, ch’o no l’é riêscîo a intrâ into pertûzo dond’o vivéiva e o l’é stæto costréito a-aspêtâ de fêua, scìnn-a quànde indignaçión e côa no se són dezinsciæ.
Inte ’na spêce de rescidénsa estîva, ò scìmile, sott-a-a sto colonâto chi, gh’êa stæto di Ingléixi, cómme zânélli inta castàgna; ma i Gezoîti l’àivan sbratæ, coscì quélla ascì a restâva serâ. A câza: ’na baràcca, ’na cösa asùrda, pìnn-a d’êchi e reciòcchi, co-i barcoìn a ciàn terén sbaræ comò-u sòlito, e a pòrta spalancâ; de segûo aviæ posciûo intrâ, métime in létto, moî, e nisciùn se ne saiæ acòrto. In sôlo scîto a ’n ciàn èrto o l’êa òcupòu, e da unn-a de stànsie a vôxe de ’na zóvena inpegnâ con grànde abilitæ a cantâ, a se riversâva in sciâ stràdda scilençiôza.
Chinæ into giardìn, ch’o l’aviæ dovûo êse piaxevolménte riçercòu con viâli, teràsse, èrboi de çétroìn, stàtoe e ægoa in vàsche de prîa; tùtto l’êa vèrde, dezolòu, sarvægo, lasciòu andâ, tròppo ò no abàsta ezuberànte, pìn de móffa, ùmido, aregòrdo d’ògni vìtta fangôza, lepegôza, strisciànte e descòmoda. No gh’êa nìnte de alêgro inte tùtta a scêna, fêua che ’na ciæbèlla, ’na ciæbèlla solitâia, ch’a spicâva cóntra i cósti scûi cómme l’ùrtima fregóggia da glòria do ténpo pasòu; ma lê ascì a xoatâva sciù e zu con di moviménti inprovîxi e a lasciâva bruscaménte ’n pòsto p’andâ a disegnâ ’n çèrcio iregolâre e tornâ into mæximo pòsto co-in tâ strepón da fâ resâtâ, cómme s’a çerchésse o rimanénte da glòria e a se domandésse (o Çê o sa quànte!) dond’a fîse finîa.
Into gîo de doî méixi e fórme e ónbre xoatànti de mæ satùrne fantaxîe iniçiâli a pöco a pöco són diventæ de fórme e de sostànse familiâri; e coscì ò comensòu a pensâ che quànde fîse vegnûo o moménto, fra ’n ànno, de finî a lónga vacànsa e tornâ in Inghiltæra, no aviæ lasciòu Zêna sénsa rincresciménto. O l’é ’n pòsto ch’o «te conquìsta a pitìn a pitìn: se gh’à l’inpresción che gh’é de lóngo quarcösa da scrovî. Gh’é de crêuze incredìbili e stradétte fêua de màn da esplorâ. Ti te peu pèrde (che piâxéi, quànde no t’æ nìnte da fâ) vìnti vòtte a-o giórno, se ti veu; e trovâ tórna a stràdda dòppo e ciù strànie e straordinâie aventûe. Abóndan i ciù strànni contràsti: cöse pitorésche, brùtte, inscignificànti, deliçiôze e desgradîe te sâtan incóntra a ògni cànto.
Chi veu savéi quant’a l’é bèlla a canpàgna inti contórni de Zêna o dêve montâ (inte ’na giornâ ciæa) in sciô Mónte Fàsce, ò, a-o mànco, inpréiza ciù fàçile, fâ in caròssa o gîo de miâge da çitæ. Nisciùnn-a vedûta a l’é ciù vària e amêna do panoràmma do pòrto, de valàdde di doî torénti, o Ponçéivia e o Bezàgno vìsti da-e artûe lóngo e quæ se desténdan e poténti miâge de fortificaçioìn, quæxi cómme ’na picìnn-a Grànde Miâgia cinéize. Inte ’n pòsto a dî pöco pitorésco de sto camìn, gh’é ’n bón ezénpio de ’na vêa òstàia zenéize, dónde o vixitatô o l’é con sò grànde piâxéi trategnûo da viâxi piâti zenéixi cómme tagién, ravieu, lugàneghe a l’ûzo tedésco, rìcche d’àggio, tagiæ a fétte e mangiæ con fîghe vèrdi frésche, crésta de gàllo e rognón de pêgoa, tagiæ a tochétti e mescciæ a-a càrne de montón e figæto; picàgge de ’na pàrte do vitéllo non bén identificâ, ingugéite, frîte e servîe in sce ’n gràn piâto cómme gianchétti; e âtre scìmili coixitæ. De spésso ste òstàie de periferîa se fàn vegnî o vìn da-a Frànsa, Spàgna e Portogàllo, inportòu da capitànni de bàrchi mercantîli. O pâgan in tànto a-a botìggia sénsa domandâ cös’o l’é ò preocupâse d’aregordâlo se quarchedùn o ghò-u dîxe, e dòppo o spartìscian inte doî mùggi: un o ciàman Scianpàgna e l’âtro Madêra. A varietæ de gùsti contrastànti, qualitæ, proveniénsa, anâ e vendégna ch’a va sótta quésti doî genérichi nómmi a l’é straordenâia. A série ciù limitâ a va da l’òrzâ frésca, a-o vêgio Madêra, a-o tê de méi.
E stràdde són pò-u ciù stréite quant’a peu êsilo ’na stràdda dónde se pénsa chi-â génte (italién conpréixi) a vîve e a camìnn-e; són de stradétte sénplici (chi i ciàman «caróggi»), co-in sa e la ’na spêce de pósso de lûxe ò ’na ciasétta dónde poéi respiâ. E câze són ertìscime, pituæ con tùtti i coî de l’archinçê, e són inte ògni gràddo de rovìnn-a, brutô e trascurànsa. Són normalménte apixonæ pe cién ò scîti cómme e câze da vêgia Edimburgo ò bén bén de câze parigìnn-e. Gh’é pöchi portoìn. O pòrtego, in génere, o l’é conscideròu de pùblica propietæ, e ògni strasón co-in pitìn de spìrito d’iniçiatîva o peu métte insémme ’na fortùnn-a picìnn-a co-o netezâli ’na vòtta ògni tànto. Dæto che l’é inposcìbile pasâ pe ste sradétte co-a caròssa, gh’é de bùscioe, con decoraçioìn in öo ò scìmili, che se peu noezâ dapertùtto. Bèn bén de ste bùscioe són de propietæ da grànde ò picìnn-a nobiltæ e de néutte són fæte trotâ avànti e inderê dapertùtto, precedûe da portoéi de gròsse lantèrne de lìn teizo in sce ’n teâ. Bùscioe e lantèrne són e legìtime erêdi da lónga fìlla de mû paçiénti e asæ mâtratê che vàn sunagiàndo de giórno atravèrso sti «caróggi». Ghe vàn aprêuvo, co-a regolaritæ co-a quæ e stélle vàn aprêuvo a-o sô.
Mâi ciù m’ascordiö e stràdde di palàççi: a stràdda Nêuva e a stràdda de Bàlbi. Ò cómme quélla a m’é conparîa a prìmma vòtta inte ’n giórno de stæ, quànde l’ò vìsta sott’a-o ciù luxénte e profóndo celèste do çê de stæ: ridûta da-a stréita prospetîva di gréndi palàççi a ’na strìscia asotigiâ de preçiôzo splendô che da lasciù a l’amîa l’ónbra pezànte in bàsso - in splendô no goæi comùn, mànco de Lùggio e Agósto, bén dégno d’êse aprexòu. Perché, pe dî a veitæ, no gh’é stæto éutto çê celèsti inte âtretànte setemànn-e estîve, fêua che, a-e vòtte, a-a matìn fîto; quànde, gjæ i éuggi a-o mâ, l’ægoa e o firma-ménto són ’na cösa sôla de bleu fòrte e luxénte. Pò-u rèsto gh’êa nûvie e brùmma abàsta da fâ mogognâ ’n ingléize into sò giùsto clìmma.
I infinîi particolæ de sti rìcchi palàççi. E miâge, dötræ de lô, quélle intèrne, réize vîve da capolavôri do Vandyke! I gréndi e pezànti pogiöli de prîa, un sórvia l’âtro, fìlla in sce fìlla: chi e la un ciù grànde, ch’o sovràsta da l’èrto ’n’inponénte ciàn de màrmo. E intrâte sénsa pòrte, i barcoìn do ciàn terén co-e spésse feræ, scainæ làrghe avèrte a-o pùblicco, pìn de colònne de màrmo, fòrti èrchi da prexón sototæra e sâle a vòlto, scûe, pìnn-e de reciòcchi, fra e quæ l’éuggio o va ancón e ancón e ancón, palàçio dòppo palaçio. I giardìn in scê teràsse fra câza e câza, con èrchi vèrdi de vìgna e boschétti de çetroìn e rósse bèlledònne sccioîe, a sètte, nêuve, dózze mêtri sórvia a stràdda. I âtri pituæ, sfregogiæ, maciæ e che marçîscian inti cànti ùmidi, ma ancón luminôxi de bèlli coî e diségni sensoâli, dónde e miâge són sciûte. E figûe spèrse di estèrni de câze, con ghirlànde e corónn-e, xêuan vèrso l’èrto e vèrso o bàsso, stàn fèrme inti nìcci e in sa e la pàn ciù inçèrte e inconscisténti che da ’n’âtra pàrte, in contràsto con dötréi fréschi pùtti che, inte ’na pàrte da faciâta decorâ ciù de frésco, desténdan ’na cösa ch’a l’aregòrda ’na covèrta, ma in càngio a l’è ’na meridiànn-a. E tròppo ràpide montæ di palàççi minoî (ma de lóngo grendìscimi) con teràsse de màrmo e che s’avànsan in scî caróggi. E magnìfiche e numerôze gêxe. O spedîo pasàggio da ’na stràdda de câze da scignôri a ’n laberìnto da ciù brùtta dezolaçión, pìn de spùssa, de stréuppe de figioìn mêzi nûi e de mùggi de génte sùcida. Tùtto quésto o fórma, inte l’insémme, ’na scêna de mâvéggia coscì vîva escì coscì mòrta, coscì bordelànte escì coscì quêta, coscì inportùnn-a escì coscì tìmida e amagonâ, coscì adéscia escì coscì ingugéita inte séunno profóndo; a l’é cómme ’n’intoscicaçión pò-u foestê ch’o camìnn-a e o camìnn-a amiàndose in gîo, ’na fantasmagorîa sbalorditîva, con tùtte e incoerénse de ’n séunno, con tùtto o dô e o piâxéi de ’na strànba realtæ! A varietæ di ûxi a-i quæ dötréi de sti palàççi són contenporaniaménte destinæ, a l’é caraterìstica. Prezénpio o banchê inglèize (o mæ ecelénte e òspitâle amîgo) o gh’à o sò scàgno inte ’n palàçio ciufîto grànde inta stràdda Nêuva. Into pòrtego (pituòu in mòddo elaboròu dapertùtto, ma sùcido cómme a staçión de Poliçîa de Lóndra) ’na tésta de Saracìn da-o nâzo aquilìn e ’n mùggio de cavélli néigri (atacòu a quélla gh’é ’n òmmo) o vénde bàcchi da paséggio. In sce l’âtro fiànco de l’intrâta, ’na scignôa co-in vistôzo mandìllo in sciâ tésta cómme capèllo (a l’é a mogê da tésta de Saracìn, mi créddo) a vénde màgge fæte da lê e, a-e vòtte, scioî ascì. Ciù ’n la doî ò tréi òrbi quàrche vòtta domàndan a limöxina. Ògni tànto vén a trovâli ’n òmmo sénsa gànbe, in sce ’n caretìn, e o gh’à a cêa coscì frésca e colorîa e ’n còrpo coscì rispetàbile e in bónn-e condiçioìn ch’o pâ sprofondòu a meitæ inte l’àstrego ò vegnûo fêua in pàrte da-a scâa da cantìnn-a pe parlâ con quarchedùn.
Ancón ciù ’n la, dötréi òmmi, fòscia, són acoegæ e dòrman de giórno; òpû gh’é di camàlli ch’aspêtan o sò càrego ch’o no gh’é. Inte sto câxo, se són portæ aprêuvo e bùscioe e coscì gh’é quèlle ascì . Da-a mancìnn-a do pòrtego gh’é ’n stansìn: ’na bitêga de capélli. A-o prìmmo ciàn gh’é a bànca ingléize. De lóngo a-o prìmmo ciàn gh’é ’na câza intrêga e ciufîto grànde. O çê o sa cöse gh’é de d’âto, e ’na vòtta che t’ê li t’æ apénn-a comensòu a montâ. Pû, quànde ti chìnn-i, e, distræto ti pénsi a quésto, ti sciòrti atravèrso ’n strànio portón dêre a-o pòrtego, in càngio d’andâ da l’âtra pàrte pe sciortî in sciâ stràdda; o portón o se særa sbaténdo derê a ti co-in reciòcco tràgico e solitâio, e ti te trêuvi inte ’n cortî (o cortî da câza) dónde pâ che nisciùn gh’à ciù mìsso pê da çent’ànni. Nisciùn són o ne destùrba o ripözo. No spónta ’na tésta da-i barcoìn in vìsta, minaciôxi, scûi e giôxi, a fâ tremâ e erbàsse fra e scciapéuie de l’àstrego, pi-â poîa ch’arîvan de màn a-arancâle. Ti te trêuvi in fàccia a ’na stramezuâ figûa scolpîa inta prîa, acoegâ, co-in vâzo, in sce ’n’èrta strutûa de ròcche fìnte; fêua da-o vâzo spónta quéllo che rèsta de ’na canâ de cióngio che, ’na vòtta, a caciâva ægoa in scê ròcche.
E i éuggi do gigànte són sciûti comò-u fosòu; pâ ch’o l’àgge dæto a-o sò vâzo, òrmâi quæxi invèrso, ’n ùrtimo córpo e, dòppo avéi criòu cómme ’n figioìn trìste «Finîo!», o l’é chéito inte ’n scilénçio de prîa. Inte stràdde de bitêghe e câze són asæ ciù picìnn-e ma pû de lóngo grénde e infinitaménte èrte; són tànto sùcide, sénsa descàreghe, se voéi crédde a-o mæ nâzo, e màndan ’n aröma particolâ pægio a l’ödô de ’n pèscimo formàggio tegnûo inte de covèrte ascâdæ. Con tùtto che i cazaménti són èrti, pâ che gh’é mancànsa de scîti inta çitæ, perché nêuve câze s’infrìcian dapertùtto. Dónde l’é stæto poscìbile incrastâ ’n cazaménto in rovìnn-a, inte ’na fisûa ò inte ’n cànto, li o l’é stæto mìsso. Se gh’é ’n recànto ò ’n ìncavo inta miâgia de ’na gêxa, ò ’na sccciapéuia inte ’na miâgia mòrta, de qualónque ràzza, poéi stâ segûi de trovâghe ’na quàrche fórma d’abitaçión ch’a pâ nasciûa li, cómme ’n fónzo. In fàccia a-o Palàçio do Govèrno e a-o vêgio Palàçio do Senâto, tùtto ’n gîo a ògni cazaménto làrgo, bitêghe picìnn-e són atacæ unn-a a l’âtra, cómme di parascîti in sce ’na gròssa carògna. E ’n quànte a quésto, dapertùtto ti t’amîi: scæn che móntan, scæn che chìnn-an, dapertùtto; gh’é de câze pìnn-e de rebîghi, che péndan inderê, che s’avànsan, che càzan a tòcchi, che s’arénban a quélle dâ-arénte, che se danézan inte ’n mòddo ò inte l’âtro, scìnn-a quànde unn-a ciù iregolâre de âtre, a sófoca a stràdda e a no te làscia ciù védde âtro.
Unn-a de pàrte da çitæ ch’a l’é ciù sùcida a l’é a zöna do meu, mi créddo; ma, fòscia, peu dâse che l’aregòrdo de sta gròssa quantitæ de marsùmme a me s’é fisâ inta memöia, a séia do nòstro arîvo, ciù de quànte mi pénse. Chi, tórna, e câze són asæ èrte, gh’àn ’n’infinîa varietæ de fórme stòrte e gh’àn, in comùn con asæ âtre câze, quarcösa apéiza fêua da-o barcón ch’a mànda o sò desgradîo profùmmo inta bîxa. A-e vòtte a l’é ’na ténda, a-e vòtte ’n tapêto, a-e vòtte ’na strapónta, a-e vòtte ’n’intrêga còrda de röba stéiza: ma quarcösa gh’é de lóngo. Davànti, ste câze chi, gh’àn in pòrtego, masìccio, scûo e bàsso, cómme ’na vêgia crìpta. A prîa, ò o ciuménto co-o quæ o l’é costroîo, a l’é vegnûa néigra e cóntra ògnidùn de sti pilàstri néigri pâ che se gh’é amugiòu spotaniaménte ògni qualitæ de brutô e de ruménta. Sótta dötréi èrchi venditoî de macaroìn e polénta gh’àn o sò banchétto, pe nìnte invitànti. I avànsi do vixìn mercòu do péscio - ò sæ ’n caróggio fêua de màn, dónde a génte a s’asétta pi-â tæra, in scê miagétte ò sótta ’na toâ, e a vénde o péscio quànde ghe n’avànsa - e de ’n mercòu de frûta e verdûa, fæto a-o mæximo mòddo - contriboìscian a-a decoraçión do quartê; e dæto che tùtte e tranzaçioìn mercantîli són fæte chi e o pòsto o l’é de lóngo pìn de génte, tùtto o l’à ’n savô fòrte e decîzo. O Pòrto Frànco ascì (dónde e mercançîe inportæ no pâgan dugànn-a scìnn-a quànde no són vendûe e portæ fêua, cómme inte ’n magazìn da dugànn-a in Inghiltæra) o l’é chi: e doî ofiçiæ pìn de sósta co-o capéllo a tréi cànti stàn in fàccia a l’intrâta pe perquixî a sò voentæ, e pe tegnî fêua fràtti e scignôe. Perché a Santitæ, cómme a Beléssa, són conosciûe pe cêde a-a tentaçión do contrabàndo, e a-o mæximo mòddo, o sæ con l’ascónde e cöse da contrabandâ sott’a-e làrghe cêghe do vestî. Coscì a-a Santitæ e a-a Beléssa l’é asolutaménte proibîo d’intrâ.
E stràdde de Zêna ghe goagniéivan da l’inportaçión de quàrche præve da-a cêa amàbile.. Ògni quàttro ò çìnque òmmi pi-â stràdda gh’é ’n præve ò ’n fràtte, e se peu stâ segûi da prezénsa de ’n ecleziàstico ch’o viâgia drénto ò fêua ògni caròssa da noêzo inte vixinànse. No ò mâi incontròu da nisciunn’âtra pàrte môri ciù repugnànti de quélli che se trêuva inte sta categorîa. Si-â caligrafîa da Natûa a se poêse lêze ’n pö mêgio, saiæ difìçile òservâ ’na ciù grànde varietæ de quénta, fâsitæ e apatîa inteletoâle, into móndo, in quàrche âtra clàsse de éseri umâni. O sciô Pepys o l’à sentîo ’na vòtta ’n ecleziàstico afermâ into sò sermón, pe spiegâ o sò rispètto pi-â càrega sacerdotâle, che se ghe fîse acapitòu d’incontrâ ’n præve insémme a ’n àngiou, o l’aviâ saluòu prìmma o præve. Mi in càngio a pénso comò-u Petràrca: quànde o sò aliêvo o Bocàccio o gh’à scrîto, in grànde tribolaçión, da vìxita de ’n fràtte certozìn ch’o-o sbragiâva pe-i sò scrîti e o dîva d’êse ’n mesagê mandòu da-o çê pròpio pe quéllo fìn, o gh’à rispòsto che, pe sò cónto, o se saiæ pigiòu a libertæ de controlâ de persónn-a a realtæ de quell’incàrego con l’amiâ a fàccia, i éuggi, a frónte, a pösa e i argoménti do mesagê. No pòsso fâ a mêno de crédde mi mæximo, dòppo ste òservaçioìn chi, che se védde giâ pe-e stràdde de Zêna, ò fâ ’na vìtta òçiôza in âtre çitæ italiànn-e, asæ mesagê do çê no aotorizæ.
Fòscia i Capuçìn, ascì se no són ’na comunitæ d’instroîi, són l’órdine ciù amichévole, pâ che se mésccian co-a génte in mòddo ciù dirètto, òfrî conséggi e confòrti, vixitâ i maròtti e no métte o nâzo inti segrétti de famìgge cómme, in càngio, fàn âtri órdini co-o fìn d’avéi ’n malìgno contròllo in scî ménbri ciù déboli; E pâ che, in sciâ fìn, són asæ mêno ezageræ into dexidêio de fâ nêuvi prozéliti pe dòppo lasciâli andâ in rovìnn-a, ànima e còrpo. Se peu védili, con quéllo sò sgréuzzo vestî, in ògni pàrte da çitæ, in ògni moménto da giornâ, a domandâ a limöxina in scî mercoéi. I Gezoîti ascì se rionìscian pe-e stràdde in gràn nùmero e se méscian d’arescôzo, a cóbie, cómme gàtti néigri.
Inte dötréi caróggi ciù stréiti, són radunæ despæge ativitæ comerciâli. Gh’é ’na stràdda de fràveghi e ’n caróggio di libræ; ma ascì inte di pòsti dónde nisciùn peu arivâghe co-a caròssa, gh’é di vêgi inponénti palàççi seræ da miâge trìsti e stréite, quæxi tagiæ fêua da-o sô. Pochìscimi bitegæ gh’àn ’na quàrche idêa de cómme prezentâ ò mostrâ a mèrçe. Se ti, foestê, ti veu acatâ quarcösa, de sòlito ti t’amîi in gîo inta bitêga scìnn-a quànde no ti-â véddi; alôa ti-â pìggi, s’a l’é a portâ de màn, e ti domàndi quant’a vén. Chi tùtto se vénde into pòsto dónde mêno ti te l’aspêti. Se ti veu ’n cafè, ti væ in pastiçerîa e se ti veu da càrne, con tùtta probabilitæ ti a trêuvi derê a ’na ténda a quadrétti, dòppo avéi chinòu ’na mêza dozénn-a de scæn, inte quàrche cànto retiòu e difìçile da trovâ, quæxi se tratésse de téuscego e a lézze de Zêna a condanésse a mòrte chi ne pàrla.
E speçiàie són de sòlito gréndi pòsti de ritrêuvo, cómme fîsan di clùbbe. Chi òmmi aostêri co-o bàcco s’asétan insémme inte l’ónbra pe ôe, e se pàsan da ’na màn a l’âtra ‘n giornâle zenéize stanpòu in sce ’n féuggio sôlo, e coméntan, con fâ distræto e càrmo e ùrtime notìçie. Doî ò tréi de lô són mêghi andànti, lèsti a diciarâse òcupæ e a scapâ vîa a l’arîvo de ’n mesagê. Ti-i conósci da-o mòddo comm’alóngan o còllo pe sentî chi ìntra e da-o sospîo co-o quæ cióngian tórna into sò recànto quànde védan che ti veu sôlo ’na mêxìnn-a. Pöche persónn-e se fèrman da-o peruchê, scibén che-e cazànne són tànte dæto che chi quæxi nisciùn se fa a bàrba da sôlo. Ma a speçiàia a gh’à o sò grùppo de perdigiórni, asetæ into mêzo a-e botigétte co-e màn cegæ sórvia o mànego do bàcco. Coscì fèrmi e scilençiôxi che ò no ti-i véddi into scûo da bitêga ò ti-i pìggi - comm’ò fæto mi co-in òmmo ascimiòu co-o vestî cô vèrde botìggia e capéllo a fórma de tàppo - pe ’na Mêxìnn-a da cavàllo.
Inte seiànn-e de stæ, a-i zenéixi ghe piâxe métise into mæximo mòddo cómme i sò vêgi metéivan e câze, inte ògni cìtto quadrâto de spàçio a dispoxiçión do céntro çitadìn. Inte ògni caróggio e carogétto, sciù pe ’na montâ, in scê ògni miagétta, in sce ògni rànpa de scâe fàn mùggio cómme de âve. Intànto (mascimaménte inti giórni de fèsta) e canpànn-e de gêxe séunnan incesanteménte no in armonîa, ò inte quàrche conosciûa fórma sonöra, ma inte ’n òrìbile, iregolâre, dolorôzo dèn dèn dèn, co-îna inprovîza pösa ògni chìnze dèn o zu de li, röba da vegnî màtti. St’ezecuçión chi a se dêve, de sòlito, a ’n garsonétto in çìmma a-o canpanìn, ch’o l’agoànta o batàggio ò a cordétta che gh’é atacòu, e o çèrca de sunâ ciù fòrte che tùtti i âtri garsonétti co-o mæximo incàrego. Se crédde chò-u bordéllo o l’é particolarménte refiözo a-i spìriti malìgni: ma se s’amîa sciù pe-i canpanìn e se védde, e se sénte ascì, sti zóveni crestièn dâse da fâ, se peu crédde, naturalménte, che lô són o nemîgo.
I giórni de fèsta a-o prinçìpio de l’ötùnno són bén bén numerôxi. Tùtte e bitêghe són stæte seræ dôe vòtte inte ’na setemànn-a, pe ste fèste chi; e ’na néutte tùtte e câze in gîo a ’na çèrta gêxa gh’àivan e lûxe açéize intànto chi-â gêxa mæxima a l’êa inluminâ, da-o de fêua, da tòrce; e vegnîva tiâ sciù ’na forèsta de fraxélle açéize, inte ’n spàçio avèrto a-o de fêua de pòrte da çitæ. Sto tòcco da çeimònia o l’é ciù scinpàtico e particolâ, in pitìn fêua in canpàgna, dónde ti peu védde i vilìn inluminæ sciù pò-u fiànco ràpido da colìnn-a e oltrepasâ i festoìn de candéie, che se consùman inta néutte pìnn-a de stèlle in fàccia a ’na cazétta solitâia in sciâ stràdda.
Inte sti giórni chi, a gêxa do Sànto a-o quæ l’é dedicòu a fèsta, a vén alegraménte adornâ. Festoìn de vàrri coî e recamæ d’öo són apéixi a-i èrchi, i arêdi de l’artâ són mìssi in móstra, e a-e vòtte e grénde colònne ascì vêgnan fasciæ d’in çìmma in fóndo con dràppi atilæ. A catedrâle a l’é dedicâ a Sàn Loénso. O giórno de Sàn Loénso ghe sémmo intræ a-o tramónto. Scibén che de sòlito e decoraçioìn no són goæi bèlle, l’efètto, inte quéllo moménto, o l’êa magnìfico pe’n davéi. Tùtto o cazaménto o l’êa aparòu de rósso; o sô a-o tramónto o l’intrâva a travèrso ’na gròssa ténda róssa in fàccia a l’intrâta prinçipâ e o se pigiâva lê tùtto quéllo splendô. Dòppo chò-u sô o l’é sparîo, e adâxo adâxo s’é fæto scûo, fêua che quàrche candéia in sce l’artâ magiô e che dötréi lanpadâi picìn d’argénto che luxîvan, l’efètto o l’êa asæ misteiôzo e sugestîvo. Ma stâ asetæ in gêxa de séia, l’é cómme pigiâ ’na döze lêgia d’òpio.
E palànche arecugéite inta fèsta, sèrvan pe pagâ e decoraçioìn da gêxa, a bànda muxicâle e-e candéie. Se mâi che n’avànsa (cösa, mi créddo, ch’a no l’acàpita de spésso) són pe-e ànime do Purgatêuio, che són beneficiâie ascì de l’ativitæ de çèrti garsonétti che scròlan bùscioe de monæe in fàccia a misteiôze costruçioìn picìnn-e, scìmili a stecâti de canpàgna a pedàggio che (de sòlito bén seræ) se spalàncan inti giórni segnæ in rósso pe mostrâ drénto ’n santìn e quàrche sciô.
Pròpio fêua da-a pòrta da çitæ, in sciâ stràdda pe Arbâ, gh’é ’na cazétta, co-în’artâ e ’na bùscioa mìssa li in ciànte stàbile, lê ascì pe-e ànime do Purgatêuio. Pe stimolâ ancón de ciù a persónn-a de bón cheu, gh’é ’na mostrôza pitûa in sciâ miâgia da tùtte dôe e pàrte do rastéllo: a raprezénta ’n mùggio çernûo d’ànime, che brûxan. Unn-a a gh’à i mostàsci grîxi e ’na conplicâ cavelêa grîxa lê a scì, cómme s’a fîse stæta pigiâ da-a bitêga de ’n peruchê e caciâ inta fornâxe. Vò-u li: ’n’ànima stranbalâ, òrénda e còmica, destinâ a bruxâse into sô vêo e a deslengoâse in sciô fêugo fìnto, pi-â gratificaçión, o megioa-ménto (e a limöxina) di zenéixi mìsci.
Quésti no són persónn-e tànto alêgre, de ræo se védan balâ inte fèste, dæto che i pòsti pe incontrâ de dònne són e gêxe e o paséggio pùblico. Són boìn de caràtere, cortéixi e òperôxi. Ma l’òperoxitæ a no l’à réixi nétti, e sò câze són asæ sùcide e tùtto quéllo ch’àn da fâ inte ’na bèlla doménega matìn l’é de stâ asetæ in sciô portón e levâse l’un con l’âtro i pighéuggi d’in sci â tèsta. Ma e sò câze són coscì picìnn-e e amugiæ che se quélle pàrte da çitæ fîsan stæte caciæ zu da-o Massena a l’época do terìbile asédio, ghe saiæ stæto a-o mànco ’n vantàggio pùblico in mêzo a tànte desgràçie.
E contadìnn-e, co-i pê e-e gànbe nûe, són de lóngo coscì aprêuvo a fâ a bugâ, inti tréuggi e inte ògni riâ ò córso d’ægoa, che vén da domandâse, in mêzo a tànto brutô, chi se métte quélli vestî quànde són nétti. L’ûzo o l’é quéllo de desténde a giancàia bagnâ in sce ’n prîa lìscia e bàtila co-îna spàtoa de lègno. Fàn sto travàggio con fùria cómme se voêsan vendicâse cóntra i vestî pò-u sò rapòrto co-a chéita de l’umanitæ.
No l’é ræo védde inte ste òcaxoìn chi, acoegòu in sciâ zìnn-a da vàsca ò in sce ’n’âtra prîa ciàtta, in desfortunòu figioìn, ingugéito stréito, gànbe bràsse e tùtto o rèsto, inte ’na gràn quantitæ de fascêue, tànto ch’o no peu mesciâ mànco ’n dîo. St’uzànsa chi, che vedémmo de spésso móstrâ inte de vêge rafiguraçioìn, a l’é universâle fra o pòpolo. In figioìn o vén lasciòu dapertùtto, sénsa a poscibilitæ ch’o se ne vàdde in gîo in gatón, ò o vén pe desdìccia caciòu zu da ’na ménsola, ò da-o létto, ò a-e vòtte o vén apéizo a ’n gàncio e lasciòu li, cómme ’na banbòccia inte ’na bitêga de strasê inglèize, sénsa dâ fastìdio a nisciùn.
Êa asetòu, ’na doménega, pöco dòppo o mæ arîvo, inta gêxétta de canpàgna de Sàn Martìn, a quàrche chilòmetro da-a çitæ, intànto ghe gh’êa ’n batæximo. Ò vìsto o præve e ’n cêghétto co-îna gròssa candéia, in òmmo e ’na dònna e de âtre persónn-e; ma no me mànco pasòu pò-u çervéllo scinn-a-a fìn da çeimònia, che se tratâva de ’n batæximo, ò chò-u strànio pàcco ch’o pasâva da ’na màn a l’âtra, into rîto - cómme ’n frugón - o fîse ’n figioìn, quànte l’idêa chò-u batæximo o fîse o mæ. Dòppo, m’àn pasòu, pe quàrche menûto, o figioìn (o l’êa inte quéllo moménto acoegòu in sciô batistêio) e l’ò trovòu asæ rósso in fàccia, ma do tùtto quêto, e sénsa a poscibilitæ da cegâse. O nùmero di stropiæ pe stràdda da quéllo moménto o no m’à ciù inprescionòu.
Gh’é, naturalménte, bén bén de nìcci pe-i Sànti e a Vèrgine, de sòlito in scî cànti de stràdde. Pò-u fedêle l’avîzo favorîo, inti contórni de Zêna, o l’é ’na pitûa ch’a raprezénta ’n contadìn in zenogión co-îna sàppa e âtri atrèssi agrìcoli dâ-arénte, e a Madònn-a co-o Banbìn Sarvatô in bràsso, ch’a ghe comparìsce davànti inte ’na nûvia. A l’é a stöia da Madònna da Goàrdia, ’na capélla sciù in montàgna a quàrche chilòmetro da-a çitæ, ch’a göde de ’na grànde popolaritæ. Pâ chò-u contadìn o vivéiva da sôlo, e o coltivâva in terén picìn in çìmma a-a montàgna, dónde, da brâvo divöto, o reçitâva e òraçioìn a-a Vèrgine tùtti i giórni a l’avèrto; a sò cabànn-a, defæti, a l’êa asæ ùmile. In giórno a Vèrgine a gh’é conparîa, cómme inte l’inmàgine, e a gh’à dîto: «Perché ti prêghi a l’avèrto e sénsa ’n præve?» O contadìn o gh’à spiegòu che no gh’êa ni præve ni gêxa inte vixinànse, ’na làstima pe’n davéi strània in Itàlia. «Alôa voriæ» a gh’à dîto a Vixitatôa Celèste «avéi ’na capélla costroîa chi, dónde i fedêli pòsan òfrîme e sò òraçioìn». «Ma Madònna Santìscima» gh’à dîto o contadìn «mi són in pövou òmmo. E-e capélle no se tiàn sciù sénsa palànche. E dòppo bezéugna mantegnîle, Santìscima, perché avéi ’na capélla e no mantegnîla con larghéssa a l’é ’na cativêia, in pecòu mortâle.» Quésti sentiménti àn dæto ’na grànde sodisfaçión a-a Vixitatôa. «Vànni!» a gh’à dîto «Gh’é ’n pàize inta valàdda da-a mancìnn-a, e ’n âtro inta valàdda da-a drîta, e ’n âtro ancón da ’n’âtra pàrte, che saiàn bén conténti de contriboî a-a costruçión de ’na capèlla. Vànni la. Cónta quéllo che t’æ vìsto e no stâ a preocupâte ch’ariviâ tànti de quélli dinæ pe tiâ sciù a mæ capélla che, dòppo, a saiâ mantegnûa in beléssa». E tùtto, chi sta o miâcoo, o s’é averòu. E, cómme prêuva de sta prediçión e rivelaçión, a capélla da Madònna da Goàrdia a gh’é, rìcca e flòrida ancón ancheu.
O splendô e a varietæ de gêxe zenéixi pêuan difiçilménte êse lödæ ciù do dovûo, mascimaménte a gêxa da Nonçiâ; costroîa, cómme tànte âtre, a spéize de ’na famìggia nòbile, e òua in lénto procédiménto de restàoro. Da-a pòrta estèrna a-a pónta estrêma da cópola ciù èrta, a l’é pituâ e intarsiâ d’öo in mòddo coscì elaboròu, da pài (comm’a vén descrîta da-o Simond in sciô sò belìscimo lìbbro in sce l’Itàlia) ’na gròssa tabachêa smaltâ. E gêxe ciù rìcche gh’àn drénto, de sòlito, dötréi bèlli quàddri e âtri ornaménti de valô, quæxi de lóngo mìssi dâ-arénte a ’n descegaménto de figûe de fràtti che ciànzan e a-a ciù grànde pacotìggia e stagnòlla mâi vìsta. A peu êse ’na consegoénsa do continoo penscêo popolâre (e do portaféuggio) vèrso e ànime do Purgatêuio, ma chi i còrpi di mòrti són tratæ con bén pöca delicatèssa. Pe-i pövei, gh’é pròpio fêua da ’n cànto de miâge e derê a ’n pónto de fortificaçioìn ch’o spòrze, vixìn a-o mâ, de fòsse comuìn - unn-a pe ògni giórno de l’ànno - che rèstan seræ in atéiza do sò tùrno pe riçéive i cadàveri do giórno. Tra i sordàtti inta çitæ gh’é ascì di svìzeri: ò zu de li. Quànde mêuan, són soteræ gràçie a-e palànche de dötréi conpatriöti che stàn a Zêna. O fæto che lô fornìscian de càsce da mòrto pe sti òmmi chi o l’é raxón de grànde mâvéggia inte aotoritæ.
De segûo, l’efètto de sto promìscoo e indecénte caciâ i mòrti inti póssi o l’é negatîvo. A mòrte a divénta ’n penscêo repugnànte ch’o finìsce, adâxo adâxo, pe regiâse cóntra quélli che stàn pe moî. L’indiferénsa e o batìsene l’ànima són o rizultâto naturâle, e tùtti i efètti calmànti de grénde manife-staçioìn de dô són profondaménte inpedîe. Quànde mêue ’n vêgio cavagêo, o scìmili, se fa ’na çeimònia ch’a conscìste into tiâ sciù ’na pìlla de bànche inta catedrâle, ch’a raprezénta o sò catalétto; vêgnan covèrte co-in dràppo de velûo néigro, e métan o capéllo e a spâ do mòrto in çìmma; se fórma dónca ’n quadrâto de pòsti p’asetâse tùtto in gîo e se màndan invîti a-amîxi e conoscénti de vegnî li a sentî a Méssa ch’a vén celebrâ in sce l’artâ magiô, decorâ pe l’òcaxón da ’n gròsso mùggio de candéie. Quànde a génte bén a mêue, ò a sta pe moî, i parénti ciù stréiti se ne vàn: se retîan in canpàgna pe’n cangiaménto e làscian che do còrpo se n’òcupe quarchedùn âtro. De sòlito a procesción a l’é formâ, a càscia portâ, e o mortöio o l’é conclûzo da ’n grùppo de persónn-e conosciûe cómme Confratèrnita, che, inte ’na spêce de peniténsa volontâia, se pìgian a bréiga, a tùrno, d’ezegoî çèrti incàreghi pò-u mòrto; quésti, che méscciàn in pitìn de sósta a l’umiltæ, se métan di vestî làrghi che crêuvan tùtta a persónn-a e ’n capùsso ch’o l’ascónde a fàccia, co-in pertûzo pe respiâ e de avertûe pe-i éuggi. Con quélli costùmmi pàn di fantâximi; mascimaménte into câxo de ’na çèrta confratèrnita tùrchìnn-a de Zêna. che, pe dîne bén, són di malémmi e pàn - quànde t’acàpita d’incontrâli pi-â stràdda into sò pîo ministêro - diâi, e creatûe de l’infèrno che traspòrtan o còrpo pe portâselo vîa con lô. Scibén che st’usànza chi a l’aréizeghe, insémme a bén bén de âtri costùmmi italién, d’êse giudicâ ’n mézzo pe stabilî ’n cónto corénte co-o çê, into quæ pescâ tròppo façilménte pe futûre gràmme açioìn, ò ’na peniténsa pò-u mâ za fæto in pasòu, se dêve riconósce ch’a l’é ’na bónn-a usànza, pràtica e che, de segûo a domànda ’na bónn-a döze de travàggio; in servìçio volontâio cómme quésto o l’é de segûo mêgio da peniténsa inpòsta (e no de ræo) de lecâ no sò quànte vòtte ’na priâ particolâ de l’àstrego da catedrâle, ò de ’n vôto a-a Madònn-a de vestîse sôlo de bleu pe ’n ànno ò doî: Se pénsa che quèsto o dàgghe ’na grànde sodisfaçión lasciù, dæto chò-u bleu (cómme se sa) o l’é o cô preferîo da-a Madònna. E se védan de spésso caminâ pi-â stràdda de dònne che pràtican st’àtto de fêde.
In çitæ gh’é tréi tiâtri, dâ-arénte a un vêgio che òua o l’àrve de ræo. O ciù inportànte o l’é o Càrlo Felîçe, tiâtro de l’òpera de Zêna,: o l’é ’n tiâtro spléndido, spaçiôzo e belìscimo. Quànde sémmo arivæ ghe reçitâva ’na conpagnîa d’atoî e, quànde se ne són andæti, l’é arivòu ’na conpagnîa òperìstica de segond’órdine. A grànde stagión a no coménsa prìmma do carlevâ, in primavéia. Nìnte m’à inprescionòu de ciù inte mæ asæ frequénti vìxite chi cómme o caràtere straniaménte dûo e crûo do pùblico, ch’o s’aràggia a l’erô o ciù picìn ascì, o no pìggia nìnte con spìrito, pâ ch’o no l’aspête âtro che l’òcaxón de scigoâ, de dizaprovâ e o no gh’à nisciùn rigoàrdo ni pe-e atôe, ni pe-i atoî. Ma dæto che no gh’é nint’âtro de natûa pùblica dónde gh’é lasciòu d’esprìmme a ciù picìnn-a dizaprovaçión ascì, fòscia àn decîzo de profitâ a-o màscimo de st’òportunitæ chi.
Gh’é bén bén de ofiçiâli piemontéixi ascì, ch’àn o privilêgio de frequentâ a platêa pe pöche palànche: bigétti de bàdda ò a prêxo ridûto són òfèrti a sti scignôri, in sce inscisténsa do governatô, pe tùtti i spetàcoli pùblichi. De consegoénsa són i ciù dûi into criticâ e bén bén ciù ezigénti che se fésan a fortùnn-a de l’infelîçe gestô.
O Tiâtro de Giórno o l’é ’n parcoscénico covèrto da ’na toâ e a l’avèrto, dónde i spetàcoli se fàn sôlo de giórno, inte ôe frésche do dòppo disnâ; coménsan a quattr’ôe ò a çinqu’ôe e dûan quæxi træ ôe. L’é coiôzo, quànde s’é asetæ fra o pùblico, gödî a piaxévole vedûta de colìnn-e e de câze e védde i vexìn ch’amîan da-o barcón e stàn a sentî e canpànn-e de gêxe e di convénti sunâ, a-o moménto mêno adàtto da scêna. Fêua che quésto e a novitæ d’amiâ ’n spetàcolo inte l’âia frésca e agradîa, intànto che vén scûo, no gh’é nint’âtro de ecitànte ò caraterìstico inti spetàcoli. I atoî no vàn nìnte e scibén ch’ògni tànto reçitan ’na comédia do Goldöni, pò-u ciù dàn di dràmmi françéixi. Ògni fórma de naçionalitæ a l’é pericolôza pe-i govèrni tirànichi e i rè són sott’a-o torménto gezoîta.
O Tiâtro di Marionétti - ’n’avoxâ conpagnîa de Milàn - o l’é de segûo l’exibiçión ciù bùffa che m’é acapitòu de vèdde in vìtta mæ. N’ò mâi vìsto nìnte de coscì tànto còmico. Pàn èrti ’n mêtro ò ’n mêtro e mêzo, ma in realtæ són bén bén ciù picìn; Quànde un de l’òrchèstra o pösa pe câxo o sò capèllo in sciù parcoscénico, quésto o divénta stramezuòu in mòddo minaciôzo e o fa quæxi scentâ ’n atô. De sòlito prezéntan ’na comèdia ò ’n balétto. O còmico da comédia ch’ò vìsto ’na séia de stæ o l’é camê inte ’n albèrgo. Da-o prinçìpio do móndo no gh’é mâi stæto ’n atô ciù mòbile. O l’é curòu con grànde atençión. O gh’à de zontûe in ciù inte gànbe e ’n éuggio vîvo, co-o quæ o fa di ségni a-a platêa, inte ’n mòddo asolutaménte no conportàbile pe’n foestê ma o vén açetòu - cómme tùtto o rimanénte - da-o pùblico intrànte, fæto pò-u ciù de génte do pòpolo, cómme do tùtto normâle, cómme s’o fîse ’n òmmo. A sò vivacitæ a l’é prodigiôza, o scròlla de contìnoo e gànbe e o sciàcca de l’éuggio. E gh’é ’n poæ òpriménte co-i cavélli grîxi, ch’o s’asétta in sciô regolâre e convençionâle bànco do parcoscénico e o benedîxe a fìggia in mòddo regolâre e convençionâle, ch’a l’é a fìn do móndo. Nisciùn peu mâi inmaginâ che ’n personàggio ch’o no l’é ’n òmmo o peu êse coscì fastidiôzo. O l’é o triónfo de l’àrte.
Into balétto, in Incantatô o scàppa co-a Spozâ pròpio a-o moménto do spozalìçio. O a pòrta inta sò cavèrna e o çèrca de consolâla: són asetæ in sce ’n divàn (o sòlito divàn, a-o sòlito pòsto, segónda intrâta da-a drîta!) e ìntra ’na procesción de muxicànti, ’na creatûa a séunna o tanbûo e a xôa pi-â tæra a ògni córpo. Quànde quésti no ghe l’àn fæta a fâla demoâ, arîvan i balerìn. Prìmma quàttro, dòppo doî; i doî cô da càrne. O mòddo de balâ, l’artéssa dónde sâtan, o lìvéllo inposcìbile e no umâno do sò fâ pirolétte, o mostrâ quélle sò gànbe asùrde, o fermâse in scê pónte into andâ aprêuvo a-a mùxica, o cavagêo ch’o làscia o pòsto a-a dàmma, a dàmma ch’a se retîa lê ascì quànde l’é o tùrno do cavagêo, a pasción finâle do pas-de-deux e a sciortîa co-in sâto! No saiô ciù bón a védde ’n balétto e restâ sério.
’N’âtra séia són andæto a védde sti marionétti inte ’n spetàcolo co-o tìtolo Sant’Élena ò a mòrte do Napolión. A-o prìnçìpio se védde o Napolión co-îna tèsta stramezuâ, asetòu in sce ’n sofà, inta sò stànsia de Sant’Élena; o servitô o ghe da sto strànio anónçio:
«Sir-Yu-Ud-Se-On-Low?» (a ow prononçiâ “au”).
O Sciô Hudson (aviêsci dovûo vèdde a montûa!) o l’êa pò-u Napolión in òmmo gigantésco, brùtto da métte poîa, co-in môro sproporçionòu da móstro e ’na ganàscia quadrâta, pe poéi esprìmme a sò natûa de tirànno inflescìbile. O l’à comensòu o sò scistêma de persecuçión co-o ciamâ o prexonê «Generâle Bonapàrte»; e quésto o gh’à rispòsto a-o màscimo da tragédia « Sir-Yu-Ud-Se-On-Low, no stæ a ciamâme coscì. Dî ancón ’na vòtta sta frâze chi e ve scôro! Mi són Napolión, Inperatô da Frànsa!» O Sciô ‘Yu Ud Se On”, pe nìnte intimidîo, o l’à continoòu a-ascidiâlo co-în’ordinànsa do govèrno ingléize, ch’a stabilîva o mòddo comm’o dovéiva conservâ lê mæximo e a mobìlia da sò stànsia, e ch’o l’aviæ posciûo avéi sôlo quàttro ò çìnque servitoî. «Quàttro ò çìnque pe mi» o l’à dîto o Napolión «Mi! Çentomîa òmmi êan a-o mæ sôlo comàndo: e st’ofiçiâle ingléize o me pàrla de quàttro ò çìnque!». Pe tùtto o dràmma, o Napolión (ch’o parlâva in mòddo asæ scìmile e o reçitâva, de contìnoo, di cùrti monòloghi) o l’êa bén bén pìn de venìn vèrso «sti ofiçiâli ingléixi» e «sti sordàtti ingléixi» con grànde sodisfaçión do pùblico, ch’o l’êa asæ conténto de védde o Low tormentòu, e ch’o s’aragiâva tùtte e vòtte chò-u Low o dîva «Generâle Bonapàrte» (o-o fâva ògni vòtta e ògni vòtta o vegnîva corètto a-o mæximo mòddo). L’é difìçile capî o perché: i italién gh’àn bén pöche raxoìn de scinpatizâ co-o Napolión. Sôlo o Çê o-o sa.
No gh’êa de tràmma: fêua che pe ’n ofiçiâle françéize, stravestîo da ingléize, ch’o l’é vegnûo pe propónn-e ’n ciàn pe scapâ; scovèrto, ma no prìmma chò-u Napolión o l’avésse con magnanimitæ refuòu d’aröbâ a sò libertæ, o l’é stæto sùbito fæto inpicâ da-o Low. Doî lónghi discórsci, réixi memoràbili da-o Low co-îna scàrega de «Yas» - pe fâ védde ch’o l’êa ingléize - àn riçevûo fòrti ciocâte de màn. O Napolión o s’é avilîo coscì tànto a sta catàstrofe che gh’é mancòu o cheu li in sciô pòsto e o l’é stæto portòu fêua da âtri doî marionétti. A giudicâ da quéllo che l’é acapitòu dòppo pariæ ch’o no se fîse ciù repigiòu da-o córpo; defæti l’àtto dòppo o nò-u mostrâva co-îna camîxa nétta, in létto (co-e tendìnn-e giànche e crèmexi); ’na dàmma, vestîa a lùtto avànti ténpo, a l’à portòu doî garsonétti che se són inzenogiæ da-e dôe bànde do létto, intanto che lê o tiâva o ganbìn con tànto decöo: l’ùrtima paròlla in scê sò lèrfe a l’é stæta «Vaterlò».
O l’êa de ’na comicitæ da no poéi contâ. I stivæ do Bonapàrte êan ezageræ a-o de la d’ògni contròllo e fâvan ativitæ mâvegiôze pe cónto sò: se cegâvan, andâvan sott’a-e töe, pendéivan pe l’âia e a-e vòtte patinâvan vîa con lê, a-o de la de l’umâna scénsa - quand’o l’êa in pìnn-a conversaçión; inconveniénti réixi mêno asùrdi da ’n ingoarìbile magón in sciâ sò fàccia. Pe fâ finî ’na conferénsa do Low, o l’à dovûo andâ a-a töa e lêze ’n lìbbro; o l’é stæto o spetàcolo ciù elegànte ch’ò mâi vìsto, amiâ o sò còrpo cegâse sórva o volùmme, cómme ’n cavastivæ, intànto che i sò éuggi làngoidi êan aciantæ con òstinaçión in sciô pùblico. O l’êa prodigôzo, into létto, co-a camîxa co-in làrgo colétto e-e magnìnn-e che spontâvan da-e covèrte. No l’êa da mêno o mêgo Anton-màrchi, in marionètto co-i cavélli lìsci e mòlli cómme quélli do Maworm, che, pe córpa de quàrche fî inbrogiòu, o stâva pe l’âia cómme ’n avoltöio e o dâva conséggi da mêgo a mêz’âia. O l’êa dégno d’êse notòu comò-u Low, scibén che st’ùrtimo o fîse de lóngo grànde, in inegàbile sgréuzzo e mâducòu, a-o de la d’ògni poscìbile erô. O Low o l’é stæto asæ grànde a-a fìn, quànde, into sentî o mêgo e o servitô dî «L’Inperatô o l’é mòrto», o l’à tiòu fêua o relêuio e o l’à dæto l’ùrtima càrega a-o pésso (d’artilierîa, no a-o relêuio) con l’esclamâ, co-a sò sòlita brutalitæ, «Ah! Ah! Ûnze menûti a sêi ôe! O Generâle o l’é mòrto e a spîa apicâ!» E con quésto s’é seròu o scipâio.
No exìste in Itàlia, dîxan (e mi mò-u créddo) ’na rescidénsa ciù bèlla do Palàçio de Peschêe, dónde sémmo andæti a stâ quànde i tréi méixi de pixón a-a Prexón rêuza d’Arbâ són deschéiti. A l’é in sce ’n’artûa drénto a-e miâge de Zêna, ma lontàn da-o céntro. A l’é circondâ da-i sò bèlli giardìn, pìn de stàtoe, vâxi, fontànn-e, vàsche de màrmo, teràsse, alêe d’èrbi de çetroìn e de limoìn, cósti de rêuze e camélie. Tùtti i sò scîti són bèlli inte proporçioìn e inti arêdi; ma a grànde intrâta, èrta ’na chinzénn-a de mêtri co-in fóndo tréi làrghi barcoìn che dàn in sce tùtta Zêna, o pòrto e o mâ, a gh’à unn-a de vedûte ciù pìnn-e de fàscino e gradévole do móndo.’Na câza ciù piaxévole e dónde poéi vîve inte ste grénde stànsie, drénto, a l’é difìçile da inmaginâ, e l’é de segûo inposcìbile pensâ a quarcösa de ciù deliçiôzo da scêna a-o de fêua, a-a lûxe do sô ò da lùnn-a. O l’é ciù ’n pòsto incantòu de ’na föa òrientâle che ’na senplice câza dónde stâ.
Cómme ti peu vagâ, de stànsia in stànsia, sénsa stancâte de decoraçioìn in scê miâge e in sciâ sofîta, açèize inti sò coî fréschi cómme fîsan stæti pituæ vêi; ò cómme ’n ciàn ò a grànde intrâta ascì ch’a s’àrve in scê âtre éutto stànsie, a l’é ’na spaçiôza pasegiâta; ò cómme gh’é coridoî e stànsie da létto de d’âto che no déuviémmo mâi e bén de ræo vixitémmo, e con fadîga ne conoscémmo a distriboçión; ò cómme gh’é ’na vedûta do tùtto despægia pe ògnidùn di quàttro cànti do palàçio; gh’à pöca inportànsa. Ma o panoràmma òfèrto da l’intrâta pe mi o l’é ’na vixón. Contìnoo a pensâghe, comm’ò fæto inta quêta realtæ, çénto vòtte a-o giórno; stàggo in pê intànto ch’amîo de fêua, co-i dôsci arömi do giardìn che vêgnan sciù e me circóndan, inte ’n perfètto séunno de feliçitæ.
La de sótta gh’é tùtta Zêna, co-a sò belìscima confuxón, co-e tànte gêxe, i monastê, i convénti, che s’avixìnn-an a-o çê pìn de sô; e sótta de mi, dónde coménsan i téiti, o pâpêto de ’n convénto solitâio, fæto a galerîa, co-îna bâra de færo pe travèrso in fóndo, dónde a-e vòtte a-a matìn fîto ò vìsto dötræ móneghe co-o véllo scûo mesciâse scilençiôze e amagonæ avànti e inderê, e fermâse ògni pitìn a-agoeitâ da l’èrto l’adesciâse do móndo ch’o no gh’apartêgne ciù. O vêgio Mónte Fàsce, a ciù luxénte de colìnn-e quànde l’é ténpo bón, ma a ciù scûa quand’arîva ’na boriànn-a o l’é chi da-a mancìnn-a. O Fòrte drénto a-e miâge (o bón Rè o l’à fæto costroî pe dominâ a çitæ e fâ sâtâ pe l’âia e câze di zenéixi into câxo no mostrésan d’êse contènti) o tronézza la in sce quell’artûa da-a drîta. O vàsto mâ o se desténde lazù, in fàccia; e quélla rîga in sciâ costêa, ch’a coménsa da-a Lantèrna e a se va da màn a màn asotigiàndo scinn-a-a êse ’n póntìn lontàn, a l’é a bèlla stràdda ch’a pòrta a Nìssa. O giardìn dâ-arénte, tra i téiti e-e câze, rósso de rêuze e frésco de fontànn-e, o l’é l’Acasêua. ’Na pasegiâta pùblica, dónde a bànda militâre a séunna alêgra, i vèlli giànchi s’amùgian, e a nobiltæ zenéize a va in caròssa in gîo in gîo e in gîo, a-o mànco vestîi in pónto d’ôa e co-e caròsse, ma sénsa in pitìn de sæximo. A tîo de sccéuppo gh’é asetòu o pùblico do Tiâtro de Giórno; e fàcce giæ da quélla pàrte. Ma dæto chò-u parcoscénico o no se védde, l’é bén bén strànio védde i môri cangiâ coscì inprovi-zaménte da sérri a-alêgri; e l’é ancón ciù strànio sentî contìnoe ciocâte de màn inte l’âia da séia, scinn-a quànde no se særa o scipâio. Ma, dæto che l’é doménega, i atoî réçitan mêgio che pêuan o sò mêgio spetàcolo. E òua o sô o va sótta, inte ’n favolôzo descegamènto de lûxe róssa e vèrde e indoâ, che ni pénna ni penéllo no poriéivan mâi ritrâe; e a-o són de can-pànn-e serâli, o scûo o divénta padrón, inte ’n àtimo, sénsa tramónto. Alôa Zêna e-e stràdde de canpàgna s’ìnpan de lûxe, e a Lantèrna co-o sò giâ a càcia lûxe, pe’n moménto, in sciâ faciâta e in sciô pòrtego de sto palàçio, cómme ’na lùnn-a conparîa tutt’asémme da derê a ’na nûvia; dòppo a-o sprofón-da into scûo ciù néigro. E a l’é quésta, pe quànte ne sò, a sôla raxón perché i zenéixi o schîvan dòppo che l’é vegnûo scûo e pénsan che se ghe sénte perché (dîxan) gh’é i fantâximi.
Ghe staiâ o mæ aregòrdo, pe tànte néutte, inti ànni che vegniàn, ma nìnte de pêzo, vò-u garantìscio. O mæximo fantâxima ògni tànto o pigiâ o mâ, comm’ò fæto mi inte ’na piaxévole seiànn-a d’ötùnno, vèrso ’n luxénte panoràmma e o l’anastiâ l’âia matutìnn-a de Marsìggia. O corpûo peruchê o l’êa ancón asetòu in sciarbélle fêua da-a bitêga; ma e téste de dònna giévoli di manichìn inta vedrìnn-a, co-a naturâle inconscisténsa do sò sèsso, àivan smìsso de giâ e stâvan làngoide cómme de prîa co-e sò bèlle fàcce giæ vèrso cànti òrbi da bitêga, lontàn da-i éuggi di amiratoî.
O vapôre o l’êa arivòu da Zêna inte ’na deliçiôza traversàdda de dixeutt’ôe, e gh’àivimo intençión de tornâ da Nìssa pasàndo pi-â stràdda da Cornîxe; no l’êa stæto bàsta avéi vìsto sôlo da-o de fêua i bèlli pàixi che s’àlsan in pitoréschi mùggi giànchi tra i bòschi d’òivi, e ròcche e-e colìnn-e in sciô mâ. O stinbòtto ch’o partîva pe Nìssa quélla séia, a eutt’ôe, o l’êa asæ picìn e coscì pìn de mercançîe che gh’êa pöco spàçio pe mesciâse; e a bòrdo no gh’êa nìnte da mangiâ, fêua chò-u pàn; ni da béive, fêua chò-u cafè. Ma dæto che l’arîvo o l’êa prevìsto pe eutt’ôe da matìn dòppo, a cösa a no l’àiva goæi inportànsa; coscì, quand’émmo comensòu a sciacâ de l’éuggio a-e stélle luxénti, inte l’involontâia coscénsa che lô sciacâvan de l’éuggio a niâtri, se sémmo scistemæ a-a belamêgio in scê nòstre cocétte inte ’na cabìnn-a pìnn-a de génte ma frésca, e-émmo dormîo cómme sucoìn scinn-a-a matìn.O stinbòtto o l’êa o ciù lénto e tenâce picìn bàrco mâi costroîo, e coscì ’n’ôa prìmma de mêzogiórno sémmo arivæ into pòrto de Nìssa, dónde no aspêtâvimo âtro chò-u disnâ. Ma o bàrco o l’êa pìn de lànn-a. A lànn-a a no peu stâ into scàgno da dugànn-a de Marsìggia pe ciù de dózze méixi de contìnoo, sénsa pagâ dàçio. L’é abitùdine fâ di fìnti trasferiménti da lànn-a no vendûa, pe evàdde sta lézze chi, co-o portâla da quàrche âtra pàrte quànde i dózze méixi són quæxi pasæ, portâla tórna sùbito inderê e depoxitâla cómme ’n nêuvo carego, pe quæxi âtri dózze méixi. Sta nòstra lànn-a, a ne vegnîva originaiaménte da quàrche pàize do Levànte. A l’é stæta giudicâ cómme ’n prodûto òrientâle apénn-a sémmo intræ in pòrto. De consegoénsa, e alêgre bàrche da doménega, pìnn-e de turìsti, ch’êan vegnûe pe saluâne, són stæte alontanæ da-e aotoritæ da dugànn-a, sémmo stæti mìssi in quaranténn-a e ’na gròssa bandêa giâna a l’é stæta isâ con solenitæ in çimma a-o penón in sciâ banchìnn-a pe fâlo savéi a tùtta a çitæ.
A l’êa ’na giornâ câda pe’n davèi. Àivimo de bezéugno de fâse a bàrba, lavâse, cangiâse i vestî e mangiâ e no poéivimo aprexâ l’asurditæ de stâ acoegæ a brustolîse inte ’n pòrto pötron, co-a çitæ ch’a n’amiâva stàndo distànte e ’n mùggio d’òmmi con sciantilioìn e felûe che discutéivan do nòstro destìn inte ’n lontàn pòsto de goàrdia, con àtti (i vedéivimo co-i binòcoli) che voéivan dî a-o mànco ’na setemànn-e de prexonîa, sénsa che pe tùtto quéllo ténpo s’arivésse a ’na concluxón. Ma inte sta scitoaçión de crîxi ascì o brâvo Servitô o l’à avûo o sò triónfo. O l’à telegrafòu a quarchedùn (mi no ò vìsto nisciùn) ch’o l’êa un ch’o frequentâva l’albèrgo ò mìsso en rapport con quèllo sôlo inte quell’òcaxón. O mesàggio o l’à avûo rispòsta e inte mêno de mêz’ôa quarchedùn o l’à ciamòu da-o pòsto de goàrdia. Voéivan o capitànio. Tùtti àn agiutòu o capitànio a monta in sce ’na bàrca. Tùtti àn pigiòu i bagàggi e àn dîto che se n’andâvimo. O capitànio o se alontanòu remàndo e o l’é sparîo derê a ’n cànto da prexón di galiöti e o l’é tornòu fîto con quarcösa e co-o magón. O brâvo Servitô o gh’é andæto incóntro e o l’à riçevûo quarcösa cómme so fîse lê o propietâio legìtimo. O l’êa ’n cavàgno ingugéito inte lenseu de lìn: e drénto gh’êa dôe gròsse botìgge de vìn, in polàstro rostîo, tòcchi de pésci sæ e àggio, ’na gròssa mìcca, ’na dozénn-a de pèrseghe e quàrche âtra cösa. Dòppo che niâtri émmo çernûo a nostro disnâ, o brâvo Servitó o l’à invitòu in grupétto seleçionòu a profitâ do bufé e o l’à aseguòu che no dovéivan refuâ pe delicatéssa, perché o l’aviæ òrdinòu ’n’âtra cavàgna a sò spéize. E coscì o l’à fæto - nisciùn sa cómme - e de manimàn o capitànio o vegnîva tórna ciamòu e o tornâva co-o magón intànto ch’o portâva ’n âtro quarcösa, chò-u mæ popolâre servitô o spartîva cómme prìmma: tagiàndo co-in sò cotéllo da stàcca, pöco ciù picìn de ’na spâ româna.
Tùtto o grùppo a bòrdo o s’é recilòu da sti riforniménti che nisciùn s’aspêtâva; ma nisciùn quànte ’n zovenòtto françèize ciarlón ch’o s’é inbriægòu inte çìnque menûti, e ’n vigorôzo fràtte capuçìn, ch’o l’êa sùbito stæto scinpàtico a tùtti e o l’êa un di mêgio fràtti do móndo, créddo francaménte. O l’àiva a cêa frànca, avèrta e ’na bèlla e lónga bàrba castàgna; o l’êa ’n òmmo asæ bèllo, de quæxi çinquant’ànni. O l’êa vegnûo da niâtri a-a matìn fîto e o n’àiva domandòu s’êmo segûi che saiêsimo arivæ a Nìssa pe unz’ôe; o dîva de voéilo savéi, perché se gh’arivâvimo pe quell’ôa, o l’aviæ dovûo dî Méssa, e fâ a comenión a zazùn; se in càngio no gh’êa câxo d’êse in orâio, o l’aviæ fæto sùbito colaçión. O ne l’à dîto, convìnto chò-u brâvo Servitô o fîse o capitànio; e a dî a veitæ o-o pàiva ciù che tùtti a bòrdo. ’Na vòtta segûo che saiêscimo arivæ pe ténpo, o l’à zazunòu, e o l’à parlòu, intànto ch’o zazunâva, con tùtti, co-o ciù cordiâle bón umô; o rispondéiva a-e batûe in scî fràtti con de âtre in scî làichi e o dîva che, cómme fràtte, o s’inpegnâva a pigiâ co-i dénti i doî òmmi ciù fòrti a bòrdo, un dòppo l’âtro, e strascinâli in sciô pónte. Nisciùn a vosciûo provâ, ma m’incàllo a dî ch’o l’aviæ fæto de segûo perché o l’êa ’n òmmo da-a figûa inponénte e nòbile, con l’àbito di Capucìn ascì, ch’o l’é quànte de ciù brùtto e òrdenâio gh’é in sciâ tæra.
Tùtto quésto o procuâva ’na grànde feliçitæ a-o françéize ciarlón, ch’o tratâva o fràtte con bonarietæ e pàiva ch’o-o conpatìsse perché o destìn o no l’àiva vosciûo ch’o fîse françéize lê ascì. Scibén chò-u sò patrocìnio o fîse cómme quéllo che ’n ràtto o peu dâ a ’n lión, o l’àiva ’na grànde òpinión da sò conscideraçión; e inte l’ardô do sò sentiménto ògni pitìn o s’îsâva in pónta de pê pe dâ ’n patón in sciâ schénn-a do fràtte. Quànde e cavàgne són arivæ l’êa tròppo tàrdi pi-â Méssa e o fràtte o s’é mìsso sótta con coràggio: a mangiâ ’na quantitæ ezagerâ de salùmmi e pàn, e a béive gròsse goæ de vìn, a fumâ di sigâri e a tabacâ, intànto ch’o tegnîva ’na contìnoa conversaçión con tùtti quélli ch’êan li e ògni tànto o corîva a-a spónda do bàrco pe fâ di ségni a quarchedùn a tæra pe fâghe capî che saiêscimo sciortîi da sta quaranténn-a chi inte ’n mòddo ò inte l’âtro, perché o dovéiva parteçipâ a ’na procesción into dòppo disnâ. Dòppo o tornâva da niâtri, e o riêva de cheu sôlo pe scétto bón umô; e intànto o françéize o l’arisâva a fàccia in dexemîa céighe e o dîva comm’o l’êa diverténte e che òmmo coragiôzo o l’êa o fràtte! A-a lónga pò-u câdo do sô de fêua e pò-u vìn drénto o françéize o s’é adormîo. Coscì, into mêzo do sò patrocìnio a-o sò grànde protètto, o s’é caciòu zu in sciâ lànn-a e o l’à comensòu a ronfâ. No n’àn liberòu prìmma de quattr’ôe; e o françèize, sùcido, pìn de lànn-a e co-o nâzo ch’o ghe coâva, o l’êa ancón mêzo adormîo quànde o fràtte o l’é chinòu a tæra. Apénn-a lìberi, sémmo corîi tùtti a lavâse e a cangiâse i vestî, p’êse prezentàbili a-a procesción; e no ò ciù vìsto o françéize scìnn-a quànde émmo pigiòu pòsto in sciâ stràdda prinçipâ pe védila pasâ, quànde o s’é inscinoòu davànti a tùtti, do tùtto mìsso a nêuvo; o s’é mìsso in scê spàlle a zimâra pe mostrâ ’n giponétto de velûo a làrghe strìsce, sproinòu de stélle, dòppo o s’é scistemòu e o l’à scistemòu o bàcco in mòddo da sbalordî o fràtte quand’o fîse pasòu.
A procesción a l’êa bén bén lónga e a conprendéiva ’n nùmero de persónn-e spartîe pe grùppi; ògni grùppo o cantâva con vôxe nazâle, pe cónto sò, sénsa nisciùn rapòrto co-î âtri, e quésto o produxéiva ’n éxito asæ trìste. Gh’êa di àngei, de crôxe, Vèrgini portæ in sce de töe lìsce e circondæ da figioìn, corónn-e, sànti, mesæ, candéie, fràtti, móneghe, relìchie, dignitâi da gêxa con di capélli vèrdi che vegnîvan avànti sott’a-a di parasoî crémexi; e in sa e la ’na spêce de lanpión sâcro tegnûo in èrto co-in pâlo. Aspêtâvimo con anscjætê de védde i Capuçìn e pöco dòppo e sò tùniche marón e ligæ co-a còrda se són vìste vegnî avànti in grùppo.
Mi amiâva o françèize scialâse a l’idêa chò-u fràtte into védilo con quèllo sò giponétto a làrghe strìsce, o l’aviæ criòu «Vò-u chi o mæ Protetô! Quéllo scignôro distìnto!» e o se saiæ mìsso in confuxón. Ah! Mâi o françéizee o s’êa coscì inganòu. Intànto ch’o vegnîva avànti, co-e màn incroxæ in sciô pêto, o nòstro amîgo Capuçìn o l’à amiòu drîto inta fàccia o zovenòtto, co-îna lêgia, serénn-a e conpòsta astraçión, ch’a no se peu descrîve. No se ghe vedéiva in sciâ fàccia nisciùn riconosciménto ò demôa inte sò fatésse, ni o ciù picìn aregòrdo de pàn e salùmmi, vìn, tabàcco ò sigâri. «Ma o l’é o mæximo?» ò sentîo dî da-o françéize, pìn de dùbbi. Òh, sci, o l’êa pròpio lê. No sò fræ ò sò nêvo, asæ somegiànte. O l’êa lê ch’o vegnîva avànti con solenitæ, in quànte un di supeioî de l’órdine: e o sostegnîva o sò ròllo inte ’n mòddo amirévole. No gh’é mâi stæto nìnte de ciù perfètto into sò génere do mòddo mìstico co-o quæ o permetéiva a-i sò éuggi de fermâse in sce niâtri, i sò conpàgni de prìmma, cómme s’o no n’avèsse mâi vìsto inta sò vìtta e o continoésse a no védine. O françèize, umiliòu, in sciâ fìn o s’é levòu o capéllo, ma o fràtte o l’é passòu, co-a mæxima inpascìbile serenitæ; e o giponétto a làrghe strìsce o l’é sparîo in mêzo a-a génte e nisciùn l’à mâi ciù vìsto.
O pónto ciù èrto da çeimònia o l’é stæto ’n scàrega de scciupetæ ch’a l’à fæto tremâ i véddri di barcoìn da çitæ. O giórno dòppo sémmo partîi pe Zêna pasàndo pe l’avoxâ Cornîxe. O veturìn, mêzo françéize e mêzo italiàn ch’o n’àiva promìsso de portâne la inte tréi giórni co-a sò caròssa a doî cavàlli, o l’êa ’n bell’òmmo alêgro, do quæ o cheu felîçe e a dispoxiçión a-o cànto no finvan mâi sò-u camìn o l’êa tranquìllo. Coscì o gh’àiva ’na paròlla e ’n fatorîzo e ’na lêgia scuriatâ pe ògni contadìnn-a zóvena e tòcchi da Sonànbola p’ògni reciòcco. Coscì o traversâva sunagiàndo ògni pàize, co-i sunagìn di cavàlli e i soìn inte oêge: in lànpo de cortexîa e alegrîa. Ma l’é stæto caraterìstico védilo inte ’na contrarietæ, quànde, drénto a ’n pàize, sémmo arivæ a ’na strenzéuia dónde ’n câro o s’êa rótto e o blocâva a stràdda. O s’é sùbito mìsso e màn inti cavèlli, cómme se ’na conbinaçión de tùtti i ciù terìbili açidénti da vìtta a ghe fîse tutt’asémme chéita in sciâ sò tésta divöta. O l’à giastemòu in françéize, o l’à pregòu in italiàn e o l’andâva sciù e zu, e o pestâva i pê inte ’na vêa èstaxi de disperaçión. Gh’êa dötréi carètti e muatê rionîi in gîo a-o câro, e in sciâ fìn ’n òmmo ch’o mostrâva òriginalitæ de penscêo o l’à propòsto da fâ ’n sfòrso generâle tutt’insémme pe métte tórna e cöse a pòsto e liberâ a stràdda; ’n’idêa che són lèsto a scomètte a no saiæ vegnûa in cheu a-o nòstro amîgo se fîscimo la ancón ancheu. Coscì se són dæti da fâ con no pöca fadîga, ma ògni vòtta che se fermâvan, e sò màn finîvan sùbito inti cavélli, cómme se no ghe fîse nisciùnn-a sperànsa a inluminâ a sò mizêia. Apénn-a tornòu in scèrpa, precipitàndo con alegrîa zu pe-e colìnn-e, o l’é tornòu a-a Sonànbola e a-e fìgge di pàixi, cómme si-â desdìccia a no poêse fâ nìnte pe avilîlo.
A ciù pàrte do fàscino di bèlli pàixi e di vilàggi de quésta bèlla stràdda o scénta quànde se gh’arîva vixìn, perché tànti són in gràmme condiçioìn. E stràdde són stréite, scûe e sùcide, e génte ascimiæ e mizeràbili, e-e vêge apasîe, co-i cavélli dûi a coàsso, cómme sototésto pe portâghe di péixi, són coscì brùtte, tànto in sciâ Rivêa chi-â Zêna, che, vìste spantegæ inti cànti scûi co-i sò fûxi, ò insémme a cantâ adâxo in scî cànti de stràdde, pàn ’na popolaçión de strîe; fêua che nisciùn peu sospetâle de dêuviâ spasoîe ò âtri arnéixi pe netezâ. E mànco e pélle de pòrco, d’òrdenâio dêuviæ pe portâ o vìn, apéize a-o sô, da ògni bànda, són inte nisciùn mòddo òrnamentâli. perché gh’àn de lóngo a fórma de pòrchi insciæ, con tésta e gànbe tagiæ, apéixi in zu pi-â côa. Ma quésti pàixi, cómme són vìsti da lontàn, amugiæ, pìn de téiti e de tôre, fra i èrboi, in scê còste ràpide de colìnn-e, ò costroîi in sciâ zìnn-a de elegànti bâie, són in incànto. A vegetaçión a l’é dapertùtto abondànte e bèlla e-e pàrme raprezéntan l’aliniaménto do nêuvo scenâio. Inte ’na çitæ, Sanrémmo, in pòsto straordenâio, costroîo in scê lùveghi èrchi avèrti, coscì che se peu caminâ sótta de lô pe tùtta a çitæ, gh’é di bèlli giardìn a teràsse; in âtre çitæ se sénte o bordèllo di martélli di méistri d’àscia e vén costroîo inbarcaçioìn picìnn-e in scê spiâge. Inte dötræ làrghe bâie pêuan êse òrmezæ e flòtte de tùtta l’Eoröpa. A ògni mòddo ògni grùppo de câze o prezénta, da lontàn, ’n’incantévole confuxón de fórme pitorésche e fantaziôze.
A mæxima stràdda, - òua a l’é èrta in sciô mâ schilénte ch’o se frànze a-i pê do derûo: òua a gîa a l’intèrno pe razentâ a rîva de ’na bâia: òua a l’atravèrsa o létto pìn de prîe de ’n riâ de montàgna: òua a biscézza fra ròcche scciapæ de mìlle fórme e coî: òua a l’é segnâ da ’na solitâia tôre deruâ, ch’a fâva pàrte de ’na cadénn-a de tôre costroîe, inte ’n ténpo antîgo, pe protézze a costêa da l’invaxón di Saracìn - a ne móstra belésse ògni moménto. Quand’a l’à superòu l’inprescionànte scenâio e a contìnoa atravèrso ’na lónga fîa de sobórghi, destéixi in sciâ ciàtta rîva do mâ, scinn-a-a Zêna, alôa e cangiànti e cùrte apariçioìn de quélla nòbile çitæ e do sò pòrto adéscian in nêuvo interèsse, rinverdîo da ògni câza vêgia e grànde, masìccia, e mêza vêua di sò contórni: e ch’o l’arîva a-o sò pónto ciù èrto quànde s’arîva a-e pòrte da çitæ, e tùtta Zêna, co-o sò bèllo pòrto e-e colìnn-e tùtte in gîo, a se móstra con òrghéuggio into panoràmma.