L'asédio de Zena inte l'anno 1800

L'ASÉDIO DE ZENA INTE L'ANNO 1800 , traduto da Rico Carlini

L’asédio de Zêna, fra i 6 d’Arvî e i 4 de Zùgno do 1800, o l’à vìsto l’ezèrcito da Prìmma Repùblica Françéize bàtise pi-â diféiza de Zêna e pi-â sopravivénsa mæxima da Repùblica do Napolión.

                                Diàrio de l’asédio e blòcco de Zêna do 1800

                                         scrîto da “Un sénsa nómme”

Zêna, sta desgraçiâ çitæ d’Itàlia, scibén ch’a l’é stæta in libertæ e co-in govèrno popolâre scinn-a da-o sò fondatô, o Giâno, da-o quæ a l’à pigiòu o nómme, à l’à dovûo into pasòu càzze quàrche vòtta sott’a-o domìnio de quésto ò de quéllo a caxón do dirìtto do ciù fòrte. E dónca a l’é diventâ ’na repùblica aristocràtica, ma de lóngo co-o sò vêo inpégno de libertæ! Ma da l’ànno 1797 a l’à dovûo andâ aprêuvo a-o destìn da Frànsa co-o tornâ a êse ’n govèrno demo-cràtico, ma finîo inte ’na fêa anarchîa; e in sciâ fìn l’inflùsso di vàrri partîi into móndo l’àn tórna costréita a ’n nêuvo cangiaménto, pe córpa de quéllo terìbile asédio do quæ me métto a contâne i fæti.

Ségge dîta a sâcra Veitæ, e sórvia i mæ scrîti ch’a spantéighe tùtta a sò fòrsa e o sò splendô: a vàdde aprêuvo a-i mæ pàssi no p’ascónde, ma pe mostrâne e atratîve. E se sta mæ stöia a no l’é pròpio scrîta con puréssa de stîle, ch’a ségge a-o mànco a bâze pe di scritoî che sàcian scrîvila co-a dovûa eloquénsa pe dâ a-o letô o piâxéi de vegnîla a conósce.

A Frànsa za da ’n pitìn a pensâva a ’na rivoluçión, che in sciâ fìn a l’é scciupâ into 1792: L’é stæto alôa che quélli rivoluçionâi noélli àvidi de glòria àn pensòu a-o progètto de rénde lìbero tùtto o móndo, e defæti dòppo êse riêscîi a invàdde l’Òlànda e o Brabànte àn comensòu a pensâ a l’inpréiza d’Itàlia.

Tànti són stæti i progètti prezentæ a quéllo Govèrno ma in sciâ fìn l’é stæto açetòu quéllo do Bonapàrte perché o costâva de mêno. Lê o se prezénta a l’intrâta de l’Itàlia, e o vén agiutòu con vìveri e palànche da-i Lìguri pe poéi continoâ o sò camìn: st’eröe do sécolo, dòppo dötræ batàgge, o l’arîva quæxi a-i confìn de l’Àostria.

Ma a rouxîa e-e inscìdie, ch’àn de lóngo regnòu fra i òmmi, àn fermòu o sò camìn e l’àn costréito a l’inpréiza d’Egìtto; intànto l’é stæto tórna pigiòu e distrûta l’Itàlia. I aleæ, de lóngo co-a coæ de distrùzze i Françéixi, co-o prosegoî a sò inpréiza són arivæ a-o teritöio lìgure, l’àn circondòu e àn seròu o generâle Masêna drénto de Zêna, quànde coménsa o mæ diàrio de sta stöia chi..

Ànno 1800

Prìmmo d’Arvî

Són stramezuæ e fornitûe de dinæ chi-â çitæ de Zêna a l’à dovûo fâ a-i tànti generâli, chi-â Frànsa a l’à prodûto. Sti generâli destinæ a l’inpréiza d’Itàlia pasâvan de lóngo pe Zêna pe preténdile ò pe dirìtto de gràddo ò de riçeviménto ò in préstito ascì.

O Masêna o l’é l’atoâle generâle in càppo in Itàlia, e o sta a Zêna: sto generâle o gh’à inte sò atribuçioìn o speciâle incàrego de difénde o Stâto Lìgure, e l’é pe quésto ch’o domandâva de lóngo ’n mùggio de dinæ a-o Govèrno.

A-i dêxe de Màrso o l’à fæto savéi a-o Govèrno d’avéi de bezêugno de ’na menùçia de ’n milión. A Càscia naçionâle a l’é ’n mizêia, no gh’é mànco ’n frànco: ma i Govèrni gh’àn de lóngo o mézzo pe bàtte monæa: defæti a Comisción de Govèrno a l’à stabilîo a véndia òbligatöia de 500.000 fiorìn investîi sórvia o Rè de Svéçia, e capitâli chi-â Naçión a l’àiva requixîo a-i Órdini Religiôxi, e âtri 500.000 fiorìn in âtretànte farfàlle pe Parìggi sórvia quélla Tezorerîa Naçionâle firmæ da-o Generâle Masêna. Tànto a prìmma chi-â segónda sómma a l’é stæta spartîa fra i çitadìn ciù rìcchi da çitæ, con l’òbligo de tiâ fêua ògnidùn a pàrte in contànti in antìçipo drénto a-e quaranteutt’ôe.

Dónca l’é stæto fæto e ordinànse pe quélli çitadìn e són stæti incaregæ i inpiegæ ciù diligénti a prezentâle; ma pöchi àn agradîo quélla tàscia e mâ voentêa, e a ciù pàrte àn seròu e pòrte de sò câze e se ne són andæti. Da quésto e perché e procedûe do Govèrno êan asæ lénte, màscima pe-e questioìn militâri, o Masêna o n’à aprofitòu pe domandâ, o Màrso pasòu, ’na Deputaçión de træ persónn-e pigiæ fra quélle da Comisción, e che quésta a l’avésse prónta intromisción inti afâri militâri; che i sò decrétti, apénn-a aprovæ da-e âtre persónn-e da Comisción, vìsti e aprovæ da lê mæximo, diventésan sùbito lézze e-ezegoîi militarménte. Sta Deputaçión chi, apénn-a formâ, a l’à emanòu ’n decrétto, ch’o l’aotorizâva o comandànte da ciàssa, o çitadìn De Gioâne, a costrénze co-ê àrme ascì quèlli che no avésan ancón pagòu a sò quöta pe l’investiménto òbligatöio de 500.000 fiorìn in canbiâli pe Parìggi: pe quésto s’é vìsto gjâ pi-â çitæ batùgge de sordàtti françéixi ch’arestâvan, sequestrâvan e caciâvan zu ascì e pòrte de câze di çitadìn che no voéivan pagâ. St’abûzo o l’é andæto tànto avànti, che dêvo contâ ’na violénsa fæta a ’na tèrsa persónn-a, ch’a l’êa in càngio destinâ a ’n mæ bón amîgo ch’o no l’aviæ posciûo sghindâ st’investiménto, s’o no l’avésse prevegnûo o córpo.

Quésto o l’êa ’n ònèsto bitegâ siciliàn, ch’o vivéiva a Zêna, a-o quæ ghe rincrescéiva stâ sénsa fâ nìnte pi-â scarscitæ di afâri inte sta çitæ e de dovéi pe de ciù versâ di dinæ pe-e tàsce e pe d’investimènti òbligatöi, coscì mìssi a pòsto i sò afâri, o l’à mìsso tùtte e sò palànche into portaféuggio e o se n’é andæto a stâ a Livórno. Pöco dòppo a câza dond’o stâva a l’é stæta asaliâ; e quéllo çitadìn ch’o gh’êa andæto a stâ, l’àn minaciòu de portâghe vîa a mobìlia e d’êse arestòu pi-â raxón che ’na vòtta quélla a l’êa stæta a câza dónde ghe stâva ’n bitegâ siciliàn ch’o l’êa inte lìste de quélli che dovéivan pagâ: l’é stæto difìçile spiegâ a quélli sordàtti comm’a l’êa andæa a facénda e chò-u siciliàn o no ghe stâva ciù; e l’àn convìnti sôlo dòppo che gh’àn òfèrto da béive.

Con l’andâ avànti inte ste memöie niâtri vediêmo òbligæ co-a baionétta ascì di lìberi çitadìn a dovéi tiâ fêua ciù de quéllo che poéivan pagâ, a che pro e génte àn dovûo tiâ fêua dinæ a sciùmmi e comò-u Masêna o l’à saciûo goagnâghe da sta finànsa in dilapidaçión, l’inluxón e l’inbarlugaménto into quæ lê o l’à saciûo tegnî i patriöti e o Govèrno, quæ diféiza o l’à avûo o pòpolo lìgure da sto fìggio de Màrte vìsto chò-u pàize de Nêuve o l’é stæto invâzo da-i Tedèschi za into méize d’òtôbre de l’ànno pasòu; e anchêu se sénte dî inti giórni dòppo, che mi pàsso scinn’a-o 14 sénsa avéi nisciùnn-a novitæ, ch’àn za pigiòu vàrie artûe sórvia a Rivêa de Ponénte, e che òua són, fòscia, a Sànn-a cómme vediémo into giórno ch'o vén.

14 d’Arvî

L’é za da dötréi giórni chò-u Generâle Mêlas o l’é chinòu co-îna gròssa armâ in sce Sànn-a e o l’à pigiòu a çitæ e, cómme dîxan in tànti, o fòrte ascì. E vêi e fregàtte ingléixi són intræ into pòrto de Voæ za pìn de Tedéschi, che de lóngo in màrcia se són spantegæ lóngo tùtta a Rivêa; ma a Chighêu àn trovòu i Françéixi e l’àn atacæ, e a batàggia a l’é duâ i 12 e i 13 con tànto fêugo; ma i Françéixi l’àn caciæ inderê, àn fæto tànti prexonê e gh’àn pigiòu sètte bandêe che anchêu, fèsta de Pàsqua, àn portòu a Zêna e l’àn mìsse, pe mostrâle, a-i barcoìn do Palàçio do Gêumo Duràsso inta stràdda de Bàlbi òua do Pòpolo.

15 d’Arvî

A néutte pasâ e stamatìn són tornæ quæxi tùtti i Françéixi vitoriôxi, ma o nemîgo o no l’êa ni destrûto ni mìsso in fûga: dónca sta mæxima séia se dêve tórna marciâ, âtriménti i Tedéschi pêuan avansâ sénsa inpediménto. Defæti xêuan i Republichén, incóntràn i Aostrìachi e coménsa a batàggia. O fêugo o l’é duòu vàrri giórni inti nòstri desgraçiæ pàixi de Rensén, Vâze e Arbisêua, ch’êan ascì mâtratæ da-e canonæ che i Ingléixi de manimàn sparâvan pe destrûe a spiâgia. Inte sto fæto gh’é stæto dötréi mòrti e tànti ferîi da tùtte dôe e pàrte e no pöchi prexonê; ma i Françéixi l’àn pigiæ e àn dovûo retrocêde e retiâse inta çitæ, ma àn lasciòu ’n còrpo de quæxi seiçénto òmmi a Sàn Pê d’Ænn-a e doî canoìn in sciô pónte de Cornigén. Tùtta a Ponçéivia a l’é pìnn-a de Tedéschi, e àn mìsso quartê a-a Certôza de Roiêu. In çìmma a-o stradón gh’é de sentinèlle tedésche: in fóndo a-o mæximo a Sàn Pê d’Ænn-a gh’é quèlle françéixi. A Roiêu l’é stæto institoîo ’n Govèrno fæto de træ persónn-e: o comandànte de la di Tedéschi o l’é ’n çèrto Axòu, zenéize, do quæ no capìscio cómme pêuan fiâse i Tedéschi, perché lê o s’é ribelòu a-a sò Pàtria ch’a l’àiva fæto generâle de brigàdda, dòppo o l’à tradîo a Frànsa pe métise a-i servìçio de l’Inpêro.

21 d’Arvî

A nòstra çitæ a l’é diventâ ’n vêo spetàcolo e se pêu dî ch’a l’é sôlo ’n uspiâ: i ferîi arîvan da tùtte e pàrte, i prexonê se restitoìscian pe no fâli moî de fàmme. O barón d’Àspri, con sètte di eutoçénto prexonê fæti da-e pàrte do Bezàgno, o l’é stæto restitoîo in sciâ paròlla. Ma i Tedéschi no i contracàngian, ma têgnan a contabilitæ, pigiàn nòtta in crénsa.

23 d’Arvî

Anchêu l’é acapitòu in fæto picìn. In grùppo de Tedéschi, ch’àn credûo che, pasòu o pónte de Cornigén e co-i pöchi Françéixi restæ a Sàn Pê d’Ænn-a, aviévan trovòu lìbera a stràdda p’andâ in çitæ, àn asatòu o pónte, àn goagnòu e àn pigiòu un di canoìn lasciòu da-i Françéixi e l’àn scorîi scìnn’a-e vixinànse da Pòrta da Lantèrna; ma, vegnûa zu da Belvedêre ’na colònna de Françéixi e tórna gjæ inderê quélli che scapâvan, i Tedéschi són restæ li tagiæ into mêzo, circondæ e fæti prexonê, e quélli ch’àivan a stràdda avèrta da l’âtra pàrte són stæti scorîi scinn’a-o de la do Pónte de Cornigén, ch’o l’é stæto pigiòu e tórna pigiòu da tùtte dôe a pàrte a fêugo vîvo: scibén che se són contæ trénta ò quarànta mòrti e quæxi seiçénto prexonê fra i tedéschi.

Vêi séia ’na fregàtta ingléize a bordezâva da Ponénte a Levànte e in sciâ fìn a l’é stæta a tîo: da-o mêu e da-a Lantèrna gh’àn tiòu quàttro canonæ sénsa corpîla e quélla a no s’é sciâtâ ni mesciâ, tànto ch’a l’à fæto arivâ ’na létera a-o Cónsole Valastòr, che dòppo o l’é andæto dôe vòtte a bòrdo da mæxima fregàtta, e o l’é tornòu inderê, e se dîxe pe afâri personâli e do tùtto indiferénti a-o Govèrno ascì.

E vôxe che se són spantegæ pi-â çitæ, ò sæ che se tratâva da réiza, o nòstro prìnçipe Masêna o l’à smentîe co-in proclàmma dónde se dîxe chò-u Generâle Mêlas o gh’à fæto capî ch’o l’açetiéiva a rèiza da ciàssa, ma ch’o no vêu e o no dêve andâsene da-a Ligùria; e o l’asegûa che da li a chìnze giórni o teritöio lìgure o saiâ do tùtto lìbero da-i Tedéschi.

24 d’Arvî

Stamatìn i bàrchi ingléixi àn scorîo e sparòu in sce doî góssi dirètti a-o nòstro pòrto: un l’àn fermòu, e sórvia gh’êa ’n agiutànte do Masêna, l’âtro o l’é riêscîo a scapâ e o l’é intròu in pòrto: in sce quésto gh’êa o bacàn Bavàstro, dîto o “Gìl”, che (de lóngo che ségge vêa) o ne vegnîva da Finâ e o portâva ’na létera pò-u Masêna, che dòppo o l’à fæto conósce co-in proclàmma ch’o dîva ch’o l’àiva riçevûo ’na notìçia ofiçiâle da-o cànpo de la ò sæ che setantamìlla Françéixi êan in màrcia da-a Valàdda d’Aòsta: a l’êa l’àrma de risèrva co-a càppo o Berthièr.

E miâge da çitæ e tùtti i fòrti són covèrti da-i Françèixi, e no pàssa giórno che da quarchedùn de quésti no se spâre quàrche canonâ e no ghe ségge in sa e la de scaramócce e di atàcchi a ògni moménto, e coscì se màngia e se dòrme a-o bordèllo de l’artilierîa. Escì tùtto quèsto o no l’é tròppo fatâle pe-i sordàtti, perché, finîa a barùffa a ciù consciderévole ascì, no se cónta che éutto ò dêxe mòrti. L’inocénte canpàgna, ch’a no ne pêu nìnte, a l’è quélla ch’a se pìggia tùtti i córpi mortâ da tànta génte infernâle; e no conténta de quèsto, sta génte sterminatôa a ghe pòrta vîa i figêu piccìn, quélli che lê a fa e a nutrìsce co-o sò dôçe læte, e a ne rèsta smarîa. Dòppo i abitànti càzan mòrti da-a pèrdia de sàngoe, che dêvan patî, e quésta no a pràtica ciù o speçiâ co-a lançétta ch’o tegnîva ascôza inta màn, ma pe córpa de ’na vinténn-a de baionétte. Se dîxe ch’àn mandòu ’n mesagê a-o generâle ingléize, o Nèlson, a Livórno, pe tratâ ’n armistìçio e a liberaçión ascì do Stâto Lìgure da-i sordàtti d’ògni ràzza, e che se vêu consegnâlo e diciarâlo in mòddo do tùtto neotrâle.

25 d’Arvî

E nòtìçie portæ da bacàn Bavàstro fàn inpresción sôlo in sce pöchi fanàtichi e a-o proclàmma no ghe crédde quæxi nisciùn. Dòppo i çitadìn són restæ confûxi da ’n âtro proclàmma do Masêna, co-o quæ o comànda che nisciùn dêve sciortî da-a çitæ sénsa prìmma avéi spiegòu o perché e sénsa ’n permìsso scrîto: che-e pòrte da çitæ ségian seræ a sett’ôe de séia: ch’a-o bàtte do crêuvifêugo tùtti se særan in câza, fêua che quélli da goàrdia naçionâle: che i mùggi de génte ségian stralatæ co-a fòrsa ascì se ghe ne fîse de bezéugno, e in sciâ fìn a dêx’ôe de séia, a-o spâro do canón, tùtti dêvan êse in câza.

Són cöse bónn-e quéste, ma no pòrtan ’n’ónsa de pàn, che l’é za quàttro mèixi ch’o n’é stæto dæto 6 ónse a tésta; dòppo sólo 3 ónse e inte sta setemànn-a se n’é avûo sôlo ’n’ónsa e mêzo: e pe de ciù no se trêuva ni càrne ni verdûa ni legùmmi pe sostitoîlo.

A pövia Càscia naçionâle a se gîa dapertùtto, a preténde, e a mànda a ezìgge e réndie, e inpoxiçioìn e-e quötaçioìn pe fâ dinæ: ma o generâle Masêna o contìnoa a-a asâtâla e o a mànda de lóngo a pìcco.

26 d’Arvî

In bàrco con 750 mìnn-e de gràn (quæxi 85.000 chìlli) o l’é riêscîo a sghindâ o blòcco ingléize e stamatìn o l’é intròu in pòrto; ma ghe vêu âtro pò-u nòsto bezéugno! E ascì se gh’avèscimo ’na grànde quantitæ de gràn, a çitæ a ògni mòddo a no poriæ avéi o pàn, perché i Tedéschi da-a pàrte do Bezàgno àn tagiòu o condûto da-o quæ vegnîva l’ægoa ch’a fâva giâ i nòstri moìn, e quélli pöchi che gh’àn l’ægoa da-o ponénte són òbligæ da-o Govèrno: e se quarchedùn o l’à maxinòu, d’arescôzo, ’na mìnn-a de gràn a quàrche particolâ, o ghe l’à fæta pagâ scìnn-a 100 lîe. Inte ste circostànse i lìberi çitadìn se són rivòlti a quélli che maxìnn-an o cafè, che za da tròppo ténpo no travagiâvan ciù, e gh’àn inpòsto o gràn a-o pòsto do cafè e, co-o fâselo pagâ 14 lîe a-o rùbbo, tiân fêua ’na fænn-a mâ tritolâ ma ch’a sérve sôlo pe-e menéstre e a fâ o pàn ascì.

Tùtti i giórni gh’é ’n fæto d’àrme ò a levànte ò a ponénte: anchêu l’émmo avûo da tùtte dôe e pàrte: quéllo a ponénte, ö sæ inta Ponçéivia, o l’é duòu quæxi ’n’ôa, e se cónta ch’o l’é stæto ’n fìnto atàcco ordinòu da-o Masêna pe scrovî e fòrse do nemîgo: e defæti o l’à trovòu ch’o l’àiva mìsso nêuve ò dêxe canoìn in scê artûe de Cônâ, ch’êan ciù poténti di nòstri in sciô fòrte Tenàggia e boìn a fâ ’na fòrte rexisténsa, e o vediêmo dòppo. Intànto pe prêuva gh’é mòrto sètte ò éutto Françéixi e tréi ò quàttro ferîi. Quéllo a levànte o l’é stæto pöca cösa, scibén ch’àn sparòu bén bén; ma êan ascôxi e voéivan sôlo fâ védde che gh’êan.

27 d’Arvî

A l’é stæta ’na comédia inte dôe séie pasæ védde i lìberi çitadìn afanâse pe tornâ a câza prìmma de dêx’ôe inpòste da-o Masêna, e sto tîo o no l’à provocòu nisciùnn-a reaçión; no gh’à inportànsa, no a tùtti l’é permìsso d’intrâ inta tésta de chi comànda...

28 d’Arvî

Véi séia s’é sentîo tronâ o canón: ma quésto o no l’à inpedîo a tànti d’andâsene a câza con tùtto còmodo.

Stamatìn gh’é stæto ’n alàrme in çitæ; doî camàlli àn ratelòu pe’n débito in Ciàssa Bànchi. O debitô o s’é tànto ascâdòu ch’o l’é andæto a pigiâ a monæa, ö sæ a carabìnn-a, ch’adreitûa o l’à inescòu e o l’à tiòu o grilétto, ma a no l’à fæto fêugo: quésto l’é bastòu perché dötréi se són mìssi a-o ripâro, âtri a picâse drénto pe scapâ, e tùtto o pòpolo a dâsela a gànbe e a spantegâse in dezórdine. I doî ratelôxi són stæti arestæ, e se cónta chi-â ratèlla a fîse fìnta e o sccéuppo scàrego. A bón cónto i Françéixi àn avûo poîa e àn ocupòu tùtti i quartê: e quésto l’é stæto bàsta perché o Masêna o fésse ’n decrétto ch’o proibîva de portâ de àrme d’ògni ràzza.

Òua che i maxinìn coménsan a servî, coménsa ascì a mancâ o gràn e fîto no ghe ne saiâ ciù pe nisciùn... inta çitæ ghe rèsta do gràn pe sôlo éutto ò dêxe giórni, pöca verdûa e dötréi mû, ch’émmo za comensòu a mangiâ. A despêto de quésto se gh’à ancón da-i Bafoìn de sperànse e gh’é chi protèsta che no saiæ ònorévole aréndise pe’n generâle cómme o Masêna. Quésto o l’é o penscêo de quélla stréuppa de patriöti che stàn in gîo a-o sò càppo. A Càscia Naçionâle a dêve versâ i dinæ e, se quésto no bàsta, i privæ dêvan métte a dispoxiçión e sò sostànse, l’é sò dovéi. Se dêve sarvâ a pàtria e fâ gjâ i dinæ, dîxan sti zelànti. Ma a vêa raxón do perché quésti vêuan rexìste a tùtti i cósti a l’é che tànti de sta marmàggia, fra i ciù avoxæ, sàn chi-â spâ da vengànsa a caziâ in sce de liâtri a l’intrâta do nemîgo, e alôa no gh’àn nisciùn scrópolo a voéi coinvòlze i çitadìn e se fàn scùddo de l’inocénte çitæ. Pe de ciù gh’é ’n mùggio de patriöti foestê che se són rifugiæ a Zêna e che stàn con quélla génte li: e niâtri se sémmo liberæ da-o zôvo di nòstri pe càzze inte màn de tirànni foestê. E a sto pónto chi cös’o faiâ o pòpolo sovrâno? cöse ti diventiæ da chi a ’n pitìn, desgraçiâ çitæ de Zêna?...

29 d’Arvî

Anchêu no l’é acapitòu nìnte; se védde sôlo di preparatîvi, se sénte, sotovôxe, de giastémme e di insùlti cóntra o Masêna (che òua quarchedùn ciàmma avertaménte “Amasazêna”). In scigôo, o baiâ de ’n càn o l’ìnpe de poîa e de spavénto: e bitêghe són quæxi tùtte seræ: dapertùtto, pe-e stràdde, gh’é génte ch’a domànda a limöxina: a çitæ a l’é pìnn-a de magón, e quésto o no pêu ciù êse carmòu da-o sunagiâ di canpanìn perché scìnn-a da mâcordì pasòu són stæti seræ pe-e sâvie intençioìn do nòstro Masêna.

30 d’Arvî

Finìsce o méize d’Arvî e l’é comensòu ’n atàcco generâle da ponénte e tùtto in gîo a-e miâge scinn’a-o Bezàgno. A çitæ a l’é into mêzo do fêugo e a-o bordèllo tùtto in gîo: o pòpolo o l’é spetatô da tragédia de miâge, d’in scê teràsse e d’in scî téiti: i tanbûi pi-â çitæ ciàman a l’arecugéita, se særa gêxe e câze. Arîva ’n órdine do Masêna chi-a tùtti i cósti se dêve arvî e bitêghe, a-o mànco quèlle de röba da mangiâ. A quattr’ôe dòppo mêzanéutte l’é comensòu l’atàcco generâle; se védde tùtti i fòrti sparâ sénsa fermâse. O fòrte Richelieu inta valàdda do Bezàgno o se difénde in mòddo prodigiôzo, o pâ ’n Mongibèllo. A batàggia a l’é violénta. O contìnoo fêugo di canoìn da tùtte dôe e pàrte o fa ’n bordèllo terìbile, o l’insordìsce, vêuan distruîse l’un con l’âtro. Domàn saviêmo comm’a l’è andæta.

Prìmmo de Màzzo

A giornâ de vêi a l’é stæta pe-i conbaténti bén bén câda. O nemîgo o l’àiva dirètto e sò fòrse sorviatùtto vèrso i fòrti do Diamànte, di Doî Fræ, vèrso Arbâ, vèrso o fòrte de Quèssi, o Richelieu e o Sànta Têcla. A-o prinçìpio o l’àiva pigiòu Quéssi e o l’àiva coscì tagiòu ògni comunicaçión co-o fòrte Richelieu: o l’àiva pigiòu ascì i Doî Fræ e o l’àiva dæto l’asâto a-o fòrte Diamànte. A poxiçión do nemîgo a l’êa de segûo vantagiôza, quànde tutt’asémme ’n gròsso grùppo de Françéixi o cióngia in sce Quèssi e o va a-o de la de quéllo pónto, o respìnze co-e baionétte e o scôre o nemîgo. Âtretànto acàpita in sciô mónte di Doî Fræ, dónde gh’êa e fòrse ciù grénde; i Françéixi són avansæ scinn-a mêzo tîo e àn subîo o prìmmo fêugo di Tedéschi: ma quésti, co-i Françéixi adòsso, se són pigiæ tùtte e bàlle di sccéuppi françéixi, e tùtte e canonæ da-i fòrti Diamànte e Sperón: coscì a çinqu’ôe de dòppo disnâ àn dovûo abandonâ o pòsto e dâsela a gànbe favorîi da-o scûo da nèutte, e prìmma de séia l’armâ françéize a l’à tórna pigiòu o posèsso de tùtti i fòrti.

St’asâto o l’é costòu a-i Tedéschi doêmìlla e ciù mòrti in sciô cànpo, bén bén de ferîi e doêmilladuxénto prexonê fra i quæ tànti ofiçiâli de ràngo.

Anchêu o l’é stæto ’n giórno de ripözo e de càrma. L’é gjòu pi-â çitæ ’n proclàmma do Masêna co-o quæ o vêu mostrâ (se saiâ poscìbile) a-e génte de canpàgne insòrte, che tànti de lô són stæti fæti prexonê, e o l’aregòrda che chi saiâ trovòu co-ê àrme in màn o saiâ masacròu. Sta génte a vén convìnta da-o nemîgo che pigiâ a çitæ de Zêna a l’é cösa fàçile. Ma a çitæ de Zêna no l’é poscìbile pigiâla co-ê àrme: a fàmme, sôlo a fàmme, sta bastàrda de ’na strîa ch’a ne sovràsta, a saiâ a caxón da nòstra chéita.

2 de Màzzo

A l’àrba i Françéixi, da-a pàrte da Ponçéivia, àn atacòu o nemîgo: se són spartîi inte doê colònne: unn-a de doêmillaçinqueçénto a l’é andæta vèrso o pónte de Cornigén, l’âtra, de dötréi de mêno, a l’é andæta vèrso a sciumæa, e, dòppo dötræ scàreghe àn pigiòu o Boschétto, dòppo a Còsta e són arivæ pöco lontàn da Cônâ, dónde i Tedéschi se són fortificæ con nêuve canoìn. Quéllo che voéivan l’êa de deslögiâ da quell’artûa o nemîgo e dòppo de chinâ a Cornigén, rionîse e dôe colònne e dòppo andâ a Séstri a çercâ do pàn. Defæti arivæ in sce l’artûa de Cônâ a són de sparâ, àn fæto retrocêde i Aostrìachi e i Françéixi pensâvan za d’avéi inte màn i nêuve canoìn: ma ò che-e dôe colònne no se són capîe, cómme s’è dîto dòppo, ò che i sordàtti fîsan stànchi ò che i Tedéschi êan ciù de quéllo che se credéiva, cösa segûa, e, pe de ciù, àn riçevûo ascì di rinfòrsi da-a pàrte de Bòrzoi, fæto l’é che i Republichén àn avûo a pêzo e són stæti mandæ inderê, e intànto ch’atraversâvan a giæa e intrâvan inte Roiêu, in còrpo de cavalàia tedésca o gh’é ciongiòu adòsso, o l’à tagiæ into mêzo e són stæti do tùtto sconfìtti. De Tedéschi n’é mòrto pöchi, ma de Françéixi comò-u sòlito no s’é saciûo quànti n’é mòrto: a ògni mòddo no l’é tornòu goæi sordàtti e tànti êan ascì ferîi. Inte st’òcaxón a sparòu de ciù o nòstro fòrte Tenàggia e o l’aviæ colpîo tànti Tedéschi se fîsan stæti prîe da giæa.

3 de Màzzo

Ma l’é òpinión de tùtti che into fæto de vêi i Françéixi àn pèrso ciù de doêmìlla òmmi fra mòrti, ferîi e prexonê.

Anchêu e armæ se ne stàn a ripözo e pàsan e revìste; ma i Françéixi conbàtan co-a fàmme ascì. Ma quéllo testàrdo de ’n Masêna o l’à ordinòu che in càngio do pàn se ghe dàgghe do formàggio: t’êu védde che, prìmma o dòppo, doviàn susâ o læte da-i tetìn de dònne?

Anchêu ascì lûxe o sô, e da-i sò ràggi i Zenéixi spêran arîve quàrche sucèsso favorévole a-i sò dexidêi. Òua spêran inte l’anbasciatô de Spàgna, che in caròssa (màchina pe niâtri òrmâi ræa e prodigiôza), con tànto de tronbetê davànti, o l’é andæto vèrso Séstri, dónde gh’é o Generâle aostrìaco Mêlas: e a caròssa a l’é tornâ sénsa o minìstro de quéllo pàize, ma con doî ofiçiâli françéixi ch’êan con lê. Da quésto, i bén informæ, dîxan che se travàggia a ’n quàrche tratâto. Sperémmo ch’a ségge coscì!

4 de Màzzo

O pòpolo sovrâno o l’é seròu inta tànn-a: i Françéixi ch’àn portòu a libertæ, són liâtri ascì prexonê inte sta meschinétta de çitæ dòppo avéine baricòu e pòrte: e mi no capìscio dónde o Govèrno o l’àgge trovòu de bónn-e raxoìn pe ordinâ tréi giórni d’òraçioìn, finîi anchêu co-o Te Deum pe ringraçiaménto de vitöie òtegnûe. Quélli meschinétti de Zenéixi stralàbian de contìnoo. A cösa, a ciù picìnn-a ascì, ch’acàpita, a ghe sèrve pe sperâ inte ’n acòrdio. Òua se sa che l’anbasciatô spagnòllo o no l’é stæto riçevûo da-o Mêlas (tànti dîxan perché o no gh’êa), ch’o l’à disnòu a l’òstàia e o se n’é tornòu a pê a-a séia. No pàssa giórno che i öchin de mâ, ö sæ i Ingléixi, no schèrsan sott’a-i nòstri tîi: anchêu dòppo disnâ, defæti, n’àn òbligòu a tiâghe quàrche bàlla da canón.

O valorôzo Masêna o ne tén adésci ciù ch’o pêu co-i sò proclàmmi: anchêu, prezénpio, o ne dîxe che l’agiutànte, o Reille, o l’arîva da Parìggi (no sò cómme), e o ne garantìsce che-e armæ françéixi de risèrva do Rêno són za in camìn scinn-a da-i vintùn d’Arvî e che quélla risèrva a l’é òua inte cianûe d’Itàlia. Chò-u Segnô o no véugge chi-â bèlla stagión e quélle amêne contræ no raléntan a màrcia de quélla génte. “Lìguri - dîxe o Masêna - l’ôa da vòstra liberaçión a s’avixìnn-a. D’acòrdio, ma che liberaçión a saiâ?

5 de Màzzo

I capélli stòrti, ò sæ quélli che se dîxan patriöti, se són radunæ e àn mìsso insémme fra de lô ’na conpagnîa de quæxi duxénto fra i pêzo malémmi... e a dî a veitæ fàn in pitìn poîa.

6 de Màzzo

Quæxi trexénto Françéixi àn dizertòu e pe de ciù se són arolæ co-i Tedéschi, cösa ch’a no s’êa mâi vìsta: ma e cöse vàn coscì, a Repùblica a tîa fêua sciùmmi de dinæ ma quélli meschinétti de sordàtti no són pagæ da bén bén de ténpo e òua mêuan de fàmme: e coscì, ridûti in mizêia, cométan de estorscioìn, e no gh’é pàize dónde no àn lasciòu dolorôze memöie da so... fradelànsa, cómme o caciâ e nêge sâcre da-i tabernàcoli, cómme l’é acapitòu urtimaménte into monestê di fràtti do Ciapêto, e con tùtto quésto se vêu fâ crédde che són i Rùsci e i Tedéschi a cométte scìmili sacriléggi e sachézzi con l’aregordâne quèllo che sta génte chi a l’à fæto, l’ànno pasòu, inta çitæ de Nêuve, mascìme into méize de Novénbre. Se no avéscimo avûo sott’a-i éuggi sti fæti chi, e armæ di aleæ saiéivan intræ bén bén prìmma inta çitæ fra e ciocâte de màn da popolaçión. E se i Françéixi no avèsan dæto scìmili e pêzo ezénpi ascì, no saiéivan diventæ l’òrô de tùtto o móndo. E devastaçioìn, i sachézzi no són mâi stæti ’na bónn-a polìtica pe nisciùnn-a de poténse in goæra.

7 de Màzzo

O convòlio inta rivêa de levànte do quæ émmo parlòu prìmma, a quæxi éutto mìggia lontàn da-o pòrto, o l’à fæto benìscimo di sbàrchi ma no se sa de cöse. Chi dîxe röba da mangiâ, chi dîxe àrme, ma a ciù pàrte pénsan a di sordàtti.

Gh’é ascì in mâ e costézan in sciâ rivêa de ponénte dôe gròsse galêe napolitànn-e: quéste pâ ch’àgian dæto fóndo da-arénte a-o vascéllo de l’amiràlio ingléize, o Keit, in sciâ spiâgia de Séstri.

Tànte e despæge són e vôxe che gîan pi-â çitæ. Dötréi són segûi che domàn e dòppo domàn ghe saiâ ’n âtro asâto, âtri in càngio pàrlan de ’n acòrdio, e són segûi ch’o saiâ comunicòu doménega chi vén co-îna fèsta da bàllo a tiâtro. Do rèsto a Comisción a l’à arecomandòu a-o Comitâto de Pùbliche Beneficénse d’arechéugge quànti ciù legùmmi l’é poscìble, pe poéi continoâ a dâ ’n pitìn de menèstra a-i pövei, a-o mànco scìnn’a-a tùtto o sàbbo chi vén. Voriâ dî che comensiêmo inta giornâ de doménega ’na quarêxima.

8 de Màzzo

A squàddra napolitànn-a a n’à vosciûo fâ védde ch’a gh’é e ch’a l’é bónn-a lê ascì a fâ de valentîxe. Doî vascélli se són acostæ in fàccia a Sàn Pê d’Ænn-a con dôe bàrche canonêe, e, a-o levâse do sô, prìmma de quattr’ôe, n’àn adesciòu con canonæ e bónbe. Quèste êan dirètte contra e fortificaçioìn françéixi, in grùppo di quæ o gh’àiva quartê into Palàçio do Vénto; e fortificaçioìn són stæte desmantelæ quæxi tùtte e liâtri se són retiæ: quàrche bónba a l’é chéita in sa e la a Sàn Pê d’Ænn-a, ma sénsa fâ tròppi dànni, zaché a mêza matinâ àn smìsso fòscia ascì perché e baterîe da Lantèrna e doî bàrchi corsæ françéixi covèrti da-i fòrti gh’àn sparòu cóntra, sénsa efètto ascì.

Quésto l’é quéllo che d’inportànte gh’émmo inte sto giórno chi, scibén che s’aspêtésse l’éxito di proclàmmi do Masêna perché l’êa deschéito i chìnze giórni, dòppo di quæ o teritöio lìgure o saiæ stæto lìbero; e me despiâxe no poéi contentâ o letô con l’atacâ o fî de ste memöie a ténpi inderê, pe riferî quànte mìcce st’avoxòu generâle o s’é de lóngo demoòu a spantegâ p’abindolâ niâtri meschinètti de Zenéixi, a-o mànco i ciù creduloìn: ma chi o sa, con l’andâ avànti, quànte ancón o ne contiâ p’êsine sodisfæto.

Quélli ch’àivan credûo a st’acòrdio e che in sce quéllo àivan mìsso tùtti i sò séunni da vixonâi òua saiàn conténti: st’ezénpio o l’à tapòu a bócca a tùtti, asæ de ciù do dî che saiâ fuxilòu chi parliâ de sconfìtta. Sciàlla sciàlla a Libertæ!

9 de Màzzo

A néutte pasâ tórna prìmma de quattr’ôe i Napolitén n’àn fæto arvî i éuggi e pregâ o Segnô: quésti, dónca, ch’êan da-a pàrte de levànte, àn sparòu co-i canoìn e àn fæto tànti dànni a-e câze e dötréi són mòrti ascì. Sùbito o nòstro Masêna o l’à mitigòu o nòstro dô co-o fâne savèi a notìçia ch’o l’àiva riçevûo. Mi, pe no êse pigiòu pe un ch’o l’ezàgera e pe no métighe nìnte de mæ, pénso ségge mæ dovéi scrîve chi coscì comm’a l’é e lasciâla a-o giudìçio do nòstro sâvio letô.

Vò-u li i chìnze giórni, vò-u li chi-â liberaçión do Stâto Lìgure a l’é finîa co-o proclàmma sorvedîto: ma paçiénsa, quélle trùppe ariviàn tàrdi: stæ tranquìlli, patriöti; za, no stæne a dubitâ, són fra Sûza e Torìn, e dòppo faiàn pàssi da gigànte.

10 de Màzzo

Anchêu no gh’é nìnte da contâ; ma da-o scilénçio e da-a pâxe che gh’é in çitæ se prevédde che sta p’acapitâ quarcösa de terìbile. Ma inta çitæ l’é a mizêia ch’a comànda e a l’é de lóngo ciù grànde ògni giórno: se cónta che inte câze s’è trovòu da génte ch’a l’à avûo di mancaménti de chêu pi-a fàmme. E pe dî a veitæ cómme pêuan scanpâ di çitadìn co-i prêxi ch’a l’à a röba da mangiâ? In êuvo, prezénpio, o cósta da-i éutto a-i dêxe södi; a vitélla quæxi trénta frànchi a-a lîa; l’âtra càrne che se vénde són cavàlli, mû; a verdûa, ö sæ quélla pöca ch’a l’arîva ancón da Sàn Pê d’Ænn-a, sêi södi: e a l’é bàsta pe ’na persónn-a sôla. De pàn, cómme s'é za dîto, ne vén dæto sôlo ’n södo a tésta; e quéllo che se vénde in scê ciàsse o vâ éutto ò nêuve södi un de dôe ónse e mêzo; o granón quatòrze frànchi, da dêxe a chìnze frànchi ’n rùbbo de gràn e anchêu no se ne trêuva ciù; o rîzo, amìsso de trovâne, o vâ trénta södi e ciù a-a lîa; e dòppo, fêua che quàrche formàggio, in çitæ no gh’é ciù nìnte. E pe de ciù se sénte dî che gh’é tànto pàn abàsta pe sôlo éutto giórni. O Govèrno o l’à ordinòu d’intrâ inte câze pe védde quànta röba da mangiâ gh’é ancón... ma no l’é stæto trovòu nìnte de ciù de quéllo che sèrve. Escì o Masêna o va dixéndo chi-â scitoaçión a no l’é ancón disperâ e ch’o no pêu abandonâ a Ligùria. Ma a veitæ a l’é ch’o l’à pèrso tùtta l’âa da-a mancìnn-a e ch’o l’à vosciûo perscìste a tegnî o sò quartê generâle a Zêna, alecòu fòscia da-o luxî de l’öo e da-e bèlle çitadìnn-e che gh’àivan avèrto e bràsse. E dæto ch’o se seròu inte sta capitâle, bezéugna ch’o fàsse ’n’òstinâ diféiza. Dónca ’n spropòxito de sto generâle o dêv’êse pagòu co-o masâcro e co-o sàngoe de ’na naçión inocénte?

O Generâle Masêna o tràtta co-in ofiçiâ aostrìaco

11 de Màzzo

Scìnn-a da véi séia o nòstro Masêna o l’à dæto órdine a-o Generâle Sults de marciâ in scilènçio con 1500 òmmi vèrso Maràsci, e arivòu li ch’o l’arvìsse o papê ch’o gh’àiva dæto e o l’ezegoìsse i órdini. Inte quéllo papê o gh’ordinâva de giâ in gîo a-o Mónte Fàsce da-a pàrte de levànte, d’asâtâlo co-e baionétte sénsa sparâ ’n cólpo pe no avertî o nemîgo ch’o l’àiva quartê li, e de sciortîne dòppo a-a matìn da-a pàrte de Quìnto dond’o l’aviæ sentîo e vìsto l’efètto de dôe âtre colònne, ch’o preparâva: dónca o l’à dæto l’asâto da-e pòrte in sciô Bezàgno con quæxi 3000 françéixi. O l’à spartîi in dôe colònne; unn-a o l’à mandâ lóngo a costêa de Quàrto e Quìnto co-o Miolis a-o comàndo dond’àn trovòu pöca rexisténsa e con l’âtra o l’é andæto vèrso a Paisción pe çercâ de pigiâ e provixoìn di Tedèschi.

Quand’o l’à trovòu o nemîgo gh’é stæto batàggia; a lòtta a l’é stæta inpegnatìscima, ma i Françéixi no són riêscîi a-andâ ciù avànti e àn dovöu retiâse scorîi da-i Tedéschi scìnn’a-a Sàn Martìn into Bezàgno sott’a-o tîo do canón: e, naturalménte gh’é stæto di mòrti e di ferîi da tùtte dôe e pàrte.

Li i Françèixi àn disnòu e o Generâle Masêna o l’é tornòu in çitæ. O l’à mangiòu d’in pê, o l’é stæto pe pöchi moménti da-a sò amànte, e o l’é tornòu into Bezàgno. O l’à dîto quàttro paròlle a-i sordàtti, ch’êan tùtti lèsti co-ê àrme, e dòppo o gh’à spiegòu o ciàn da batàggia ch’a l’aviæ ancón dovûo finî inte quélla giornâ.

I Françéixi són andæti, e o ciàn de métte into mêzo i nemîxi o l’é andæto tùtto coscì bén, che in sciô fâ de séia quélli mamalùcchi se són trovæ circondæ da-i Françéixi, che gh’àn intimòu d’aréndise cösa che quélli àn sùbito fæto co-o depónn-e e àrme: êan quæxi 1500 e cómme tànte crâve són stæti portæ prexonê into Bezàgno. O Masêna o l’é intròu in çitæ trionfànte a-o crîo de Victoire. Tànti patriöti co-î éuggi fêua da tésta, màscime i ciù divöti a sto sò Dîo, se són inpîi a bócca de sta vitöia e són arivæ a dî che i prexonê êan 3000, e ascì se no l’êa poscìbile contâli ezataménte, l’àn fæti intrâ de néutte in çitæ fra e bànde, i tanbûi, e i sciàlla sciàlla. E o fanatìsmo o l’é andæto tànto avànti che s’é invitòu i çitadìn a fâ l’inluminaçión: ma e câze inluminæ êan ciù difìçile da trovâ che ’n tèrno a-o semenâio.

Dötréi sàcchi de rîzo l’é tùtto quéllo ch’àn pigiòu a-o nemîgo: e o rîzo niâtri no l’émmo mànco vìsto, perché i Françéixi l’àn sùbito vendûo in sciô pòsto a dêxe södi a-a lîa. Gh’é ascì chi à dîto ch’agiàn pigiòu a càscia militâre e chò-u Masêna o l’àgge sùbito fæta sò, ma lê o l’é tròppo rìcco pe fâghe sto tòrto; ànsci, di âtri dîxan che quéllo mùggio de prexonê o ségge stæto negoçiòu co-i sò dinæ e no con quélli da càscia pùblica. Se dîxe ascì chò-u Masêna o gh’àgge ’n sarvacondûto, ö sæ de ’na réiza da dêuviâ chi o sa quànde, fòscia quand’o l’aviâ sacrificòu tùtti i sordàtti e niâtri saiêmo mòrti de fàmme.

Se sospètta ascì chò-u Masêna o vêu atacâ a Ponénte inta Ponçéivia: quarchedùn o conta ascì che inta néutte i Tedèschi, con de scâe, àn çercòu de sorprénde o fòrte Tenàggia, ma che ’na quantitæ de scciupetæ a l’àgge pigiòu quèlli che no són stæti lèsti a-abandonâ l’inpréiza. Chò-u letô o crédde quéllo ch’o vêu, zaché nìnte de tùtto quèsto o l’é segûo.

12 de Màzzo

No se pêu negâ chò-u fæto de vêi o fa önô a-o Masêna, a l’é ’na vitöia di Françéixi, va benìscimo; ma che dòppo a l’é stæta tâle da fa sparâ ’na sàlve d’artilierîa a mêzogióno e fâ ordinâ ascì o Te Deum inte gêxe, quèsto vêu dî inganâ o pòpolo e métte a-o landón Crìsto mæximo. Intànto a mizêia a l’aoménta ògni giórno e no se sa ciù cöse mangiâ fêua che de verdûe, che pò-u moménto no màncan, ma a prêxo do sàngoe. Anchêu no se trêuva ciù de pàn. Dötréi, scibén che benestànti, coménsan a zazunâ, âtri, fra i ciù pövei, són trovæ mòrti in câza, e de quésto, pe órdine do Minìstro de Poliçîa, se dêve dî che són mòrti de moutîa.

13 de Màzzo

O pòrta ’n gròsso dànno a-i Françéixi, o pêu êse adreitûa a caxón da sò rovìnn-a, o mâconténto da génte di contórni, che in tànti stàn da-a pàrte di Tedéschi, e spâran in scî Françéixi. Inta batàggia de l’ùnze pasòu, ch’a l’é stæta unn-a de ciù violénte, i mæximi Françéixi dîxan d’avéighe lasciòu 500 mòrti, ciù de 600 ferîi e 700 prexonê; ma quélli co-i quæ l’é tornòu de spréscia o Masêna, cóntan che i nemîxi àn patîo bén bén ciù pèrdie. E vò-u chi o perché do Te Deum! vò-u li e òraçioìn! Voces peccatorum Deus non exaudit (o Segnô o no sta a sentî e vôxe di pecatoî). Ciùfîto se doviæ cantâ ’n Miserere pe tùtti i sordàtti mòrti inta batàggia. Òua mi pénso che sta batàggia a l’é stæta decixîva, e chò-u nòstro Generâle, no sôlo o no ségge ciù in gràddo d’atacâ, ma mànco de diféndise. Chò-u Segnô o véugge che, dæto che da-a proteçión e da prezénsa di Françéixi i Lìguri no àn avûo âtro che stràggio e rovìnn-a, coscì da l’atoâle declìn e da ’na vixìnn-a espulsción di Françéixi, se n’àgge ’n gròsso avantàggio e âtretànto bén.

14 de Màzzo

Pöco, ànsci nìnte, gh’é da contâ inte sta giornâ rigoàrdo e questioìn militâri, e l’é mâvegiôzo chò-u nòstro Masêna o no l’àgge fæto nisciùnn-a sparâta ni co-i fæti ni pe scrîto. ’N vòtta mangiâvimo fænn-a, anchêu mangémmo brénno: a sto pónto l’é ridûto, pi-â carestîa, in pòpolo sovrâno costréito a inpastâ do brénno tritolòu, e i ciù mizerévoli arechéugian i avànsi da verdûa pe poéi mangiâ quarcösa: e gh’é sùbito stæto di infàmmi speculatoî che se són dæti da fâ p’arechéugge e scòrse da bazànn-e, e véndile a un ò doî södi a-a lîa. I çitadìn, e çitadìnn-e gh’àn i môri fûti; dimagrìscian: e a Sciâ Cichétta, ch’a se i pòrta vîa a çentanæa, a-i trêuva tùtti amagonæ da-i rödiménti de chêu, da-o dô e da-a fàmme.

16 de Màzzo

In brùtto zêugo ne fan st’Ingléixi e sti Napolitén; ma che pecòu gh’àn adòsso e nòstre miâge e-e nòstre câze, cóntra e quæ quélli, a néutte pasâ, àn tiòu bén bén de bónbe? Quélle costruçioìn, se poêsan parlâ, diéivan de segûo che lô no faiéivan mâi a goæra: escì sti protetoî da giustìçia, st’âtri liberatoî, sti conservatoî de sostànse, se no àn fæto ’n gròsso dànno, a-o mànco co-e sò bónbe, ch’àn tiòu sórvia Sàn Pê d’Ænn-a ò sórvia Stùrla d’Arbâ, àn caxonòu quàrche desgràçia a quàrche câza fòscia de proprietæ ascì (de segûo) de quàrche scinpàtico tedésco ò inglèize ò de quarchedùn âtro che se laméntan perché poriéivan êse arestæ e dîxan che liâtri se saièivan za aréixi.

Sta séia s’è radunòu a Comisción de Govèrno, insémme a-a Municipalitæ do Céntro. O Generâle Masêna o l’à fæto ’n lóngo discórso e o confèrma o sò inpégno into continoâ a difénde a çitæ, co-îna létera do Bonapàrte ch’o l’à mostròu a-i prezénti: Sta “töa do Mozè” a l’é andæta in gîo, a l’é stæta lezûa e ezaminâ. Gh’êa scrîto chò-u Prìmmo Cónsole, o Bonapàrte, o l’ordina a-o Masêna, sótta pénn-a d’êse amasòu, de continoâ a qualónque cósto a diféiza da Capitâle, e che lê mæximo o l’ariviâ, vèrso i 30 de Màzzo, sott’a-e miâge da çitæ pe liberâla da l’asédio. O Masêna o l’à aseguòu l’asenblêa che da pàrte sò o faiâ de tùtto pe secondâ o voéi do Bonapàrte. In quànte a-i vìveri, a l’à arecomandòu a-o Govèrno de provédde pe quànte poscìbile, pe-i pròscimi 13 giórni, perchè dòppo a Ligùria a saiâ do tùtto lìbera da-o nemîgo. Âmen.

17 de Màzzo

Vèrso træ ôe dòppo mêzanèutte i Ingléixi se són prezentæ in fàccia a Caignàn, sott’a-o tîo de nòstre fortésse, con quàttro bàrchi armæ de canoìn, e àn tiòu bónbe in sciô cànto mancìn da çitæ.

A ògni mòddo tùtto sto sparâ ingléize o n’à mostròu a no avéine poîa, perché o nòstro fòrte da Câva e a baterîa a-o ciàn de l’ægoa ghe rispóndan co-e rìmme e i têgnan a-o làrgo. Inte quélla pàrte da çitæ no gh’é chéito che dôe bónbe e çìnque bàlle da canón, sénsa fâ nisciùn dànno: ma quésto o l’é servîo, perché quélli che stâvan inte vixinànse se són retiæ pìn de poîa e sciâtæ e àn criòu “mòrte a-o generâle Masêna”. Ma lê, óltre no avéi nìnte da témme, o no l’aviâ mànco sentîo, perché o no dòrme into sò palàçio e nisciùn sa dónd'o l’é. Tùtte e mezûe són stæte pigiæ pe rexìste a-o nemîgo, ma no se sa quæ providénse pigiàn pe tegnî lontàn a fàmme. Escì se dêve rexìste pe-i trézze giórni ch’à dîto o Masêna; lê con dötréi âtri patriöti che fàn pàrte do Govèrno són bén bén “provìsti” e pêuan aspêtâ de ciù ascì, e do pòpolo ch’o l’é sovràn no gh’inpòrta: chi pêu aspêtâ, ch’o l’aspête, chi no pêu, ch’o mêue!...

18 de Màzzo

Quésto o l’é o segóndo di trézze. Pasæ quésti saiêmo lìberi: n’é destinòu a tæra promìssa, comm’a-o pòpolo d’Izraêle; ma niâtri no gh’émmo a mànna... òh, Masêna, Masêna!....

O Generâle o l’à fæto trasportâ inte sti giórni tànte muniçioìn a-o Fòrte Sperón, dond’o l’à pensòu de serâse con tùtti i patriöti into câxo de quàrche rivòlta do pòpolo ò de l’intrâta di Tedéschi. Intànto o l’à baricòu a sò câza co-o métte in sciâ vixìnn-a Ciàssa de Sàn Doménego doî canoìn e duxénto sordàtti bén armæ.

O pàn distriboîo anchêu, e no a tùtti, o l’é gròsso cómme ’na nôxe vèrde e s’o dovésse êse colòu intrêgo no gh’è d’avéi poîa de restâ sofocæ. Tùtto o pòpolo, e ògnidùn ch’o saiâ informòu de tùtto quésto, no ghe saiâ difìçile crédde chò-u pòpolo zenéize o l’é mâvegiôzo pe’n davéi.

19 de Màzzo

Anchêu gîa pi-â çitæ de vôxe consolànti, a-e quæ se poriæ crédde ascì, se con sti brovétti se riêscìsse a-ataxentâ a fàmme. Ve ne parliö de spréscia perché pò-u moménto no són che sénplici supoxiçioìn. Se dîxe, dónca, che l’armâ françéize de risèrva a l’é za in Piemónte, se dîxe ch’a l’é za arivâ a Lisciàndria, fòscia a Tortónn-a. Sto ciæto o l’é confermòu da-o savéi chò-u Generâle Mêlas, dòppo avéi lasciòu e sò instruçioìn, o l’é andæto vîa con de fòrse, e che da-o Fòrte Sperón arîva a notìçia che se sénte, de lasciù, de canonæ in Lonbardîa. E in sciâ fìn, l’òstinaçión do Masêna de tegnî a tùtti i cósti a poxiçión de Zêna, a dêv’êse bén dovûa a quarcösa de vêo.

Se dîxe ascì che l’é sciortîo da Tolón quàrche càrego de gràn pò-u nòstro pòrto, scortòu da quàttro ò çìnque vascélli lèsti a-afrontâ quélli ingléixi e a tegnîli inpegnæ quéllo tànto che pàsse o càrego, e pariæ che i ingléixi ne són stæti informæ, zaché se són alontanæ da-a nòstra vìsta fòscia p’andâghe incóntra.

20 de Màzzo

Vêi séia a çitæ a l’êa sciâtâ: a caxón a l’é stæta che s’è vìsto into dòppo disnâ dötréi segnâli e moviménti fra i Ingléixi: in marciâ de balandre, e canonêe, e l’ancoâse inte mæxime poxiçioìn de l’âtra vòtta, quande de néutte àivan bonbardòu. Pe de ciù, s’é vìsto in çitæ ’n mùggio de moviménti de sordàtti, e traspòrti de cartatùcce e artilierîa: tùtti segnâli de ’n quàrche atàcco da tæra, cómme se dîva. Coscì tùtti s’aspêtâvan l’incéndio de Tröia. E s’é vìsto alôa pi-â çitæ ’n andâ e vegnî de génte, in traspòrto de légna, de bagàggi, de strapónte. E câze in sciâ mænn-a e âtre da-arénte són stæte evacoæ: de néutte i çitadìn corîvan pi-â çitæ, e spozæ, e dònne incìnte, e moæ e i fìggi: ògnidùn o l’andâva in sa e la, ògnidùn o çercâva, cómme ’n öxéllo spaventòu, ’n âtro nîo... ma dòppo no l’é acapitòu nìnte. Ma, òh Segnô! comm’a saiâ a néutte che vegniâ? Se témme o pêzo: perché s’é vìsto arivâ ’n mùggio de vascélli ingléixi (òua són trénta): e o i comànda, nìnte mêno, che l’amiràlio Nelson. I patriöti l’àn pigiæ pe’n bèllo pitìn (a tànto a l’arîva a sò fantaxîa) pe di vascélli françéixi, e fâvan bótti de feliçitæ. Chi o sa cös’acapitiâ domàn. O pöco pàn che se distriboìsce anchêu o fa schìnfio: s’o fîse fæto de sôlo brénno a saiæ ’na mànna, ma o métte coscì angóscia che no sò descrîvilo sénsa inoridî. Inte dötréi pòsti da çitæ e dònne se són ribelæ e àn asâtòu i fórni e se són portæ vîa quéllo pöco pàn che quarchedùn o gh’àiva ancón. O gràn no se sa ciù cös’o l’é: ùrtimaménte se n’é vendûo quàrche rùbbo, che gh’àiva ascôzo ’n uzurâio, e o l’à vedûo pe caitæ a 130 frànchi.

Domàn, se ghe saiâ do pàn, se dîxe ch’o saiâ de scagêua; e defæti òrmâi sémmo tùtti di öxelétti. E dovémmo patî ascì a pénn-a do Tàntalo, perché ne tócca vèdde, in sciô mâ, di càreghi de gràn che i Ingléixi ne fàn pasâ davànti pe mandâli a Ôtri e ciù in la.

21 de Màzzo

Cöse mâi a l’é diventâ Zêna inte sti giórni de devastaçión e de lùtto! con che pénna descrîve a dizumanitæ e-e ribelioìn da sò génte! con che ànimo caciâ i éuggi in sciâ mizêia e in scê rovìnn-e che de manimàn s’incóntran! O l’é fòscia l’àngiòu sterminatô da vengànsa divìnn-a ch’o ghe pàssa sórvia a sò spâ? Mi prêuvo örô into métime a mostrâ o quàddro da sò scitoaçión ch’a fa conpasción. Ma o mæ dô intèrno fòscia o s’aleviâ intànto chò-u decrîvo a-o mæ letô. Quélli che vegniàn dòppo faiàn fadîga a crédde cómme a çitæ de Zêna, a naçión lìgure a l’àgge posciûo patî con indulgénsa tànte contrarietæ e desgràçie e, cómme se no bàstésse, quell’insùlto che òua ve cónto. L’êa apénn-a pasòu a mêzanéutte, che dapertùtto s’é sentîo ’n fêo reciòcco. Sùbito a génte a sâta zu do lètto, a s’avànsa da-i barcoìn e da-e teràsse, ma l’òrénda vìsta de bónbe che cazéivan in sa e la in scê câze, o scigôo de bàlle di canoìn, che no se vedéivan into scûo da néutte, a l’aterìsce quélli meschinètti che côran a-ascóndise inti fóndi e sott’a-i vòrti de câze. E li intànto se fàn de série e ùtili meditaçioìn in scî fæti do móndo, in sciâ fêde di òmmi, in scê naçioìn bàrbare, in sciâ ditatûa di gréndi e poténti e in sciô prezumî di picìn e coròtti. In sciâ fìn pàssa pe-i çervélli e inti chêu o dexidêio fòrte de unîse a Dîo, d’andâ a stâ insémme a-i beâti in çê, e ascordâse coscì e gràmme cöse terénn-e.

Finîo o dezàstro a-o fâ do giórno, vèrso quattr’ôe, a génte a sciórte da-i sò rifùggi, cómme l’é sciortîo da l’Àrca a famìggia do Noæ: ma quèlla famìggia divöta a l’é prìmma stæta avizâ che l’ægoa a calâva. E i çitadìn ascì són stæti informæ da chi se dà da fâ, che i bàrchi foêstê s’êan retiæ, ma ascì che l’êa stæto distrûto a nòstra squàddra e ’na nòstra galêa zenéize, che l’êa a prìmma vòtta ch’a conbatéiva, a l’é stæta pigiâ prexonêa da-o nemîgo e a nòstra bandêa a l’à patîo a verghéugna de socómbe.

E cöse són andæte coscì: a galêa a l’é stæta circondâ da dötréi vascélli ingléixi e pe’n quàrto d’ôa gh’é stæto ’n fêugo de sccéuppi e spingàrdi. I sordàtti zenéixi àn rexistîo bén e aviéivan de segûo caciòu inderê i nemîxi si-â ciùsma a no se fîse ribelâ e a l’avésse ubidîo a-i órdini. In càngio o comandànte [*] o s’é mìsso a criâ “Sciàlla sciàlla i ingléixi” e o l’à portòu o bàrco fra i nemîxi, con tùtto che i sordàtti çerchésan de sparâ adòsso a-i ribèlli pe fâli tornâ inderê. Ma gh’é chi crédde che tùtto quéllo sparâ o fîse fæto sôlo pe ferî e oêge. [*] Sto fæto o l’à inpîo de confuxón i patriöti.

A çitæ a s’é dispiâxûa de sto fæto, ma ancón de ciù a l’é amagonâ into védde e ciâghe che-e bónbe àn avèrto inte câze. Inti mòrti gh’é dôe dònne ascì. O mæximo Generâle Masêna o l’à areizegòu de restâghe into pasâ pe Canpétto, dónde n’é chéito unn-a in sce ’n pogiölo do palàçio Inperiâli, e se dîxe che ’n tòcco do pogiölo o l’é chéito in sciô sò cavàllo. I segrétti de Dîo, che no se pêu penetrâ, no permétan de capî perché a bónba a no l’à colpîo lê, sto castîgo pe-i òmmi, sto Àtila flagellum Dei. A sperànsa de tànti, ö sæ chò-u pòpolo o no dovésse ciù patî scìmili goâi e sto maledétto generâle, a l’é scentâ, perché o Masêna o l’à prevegnûo tùtto con l’inpadronîse di fòrti, de scàrse provixoìn, co-o mantegnî de dònne e pagâ 4 frànchi a-o giórno a tùtti i carbonê e camàlli, a tùtti i tiapê, a-e cùrte a tùtta quélla pàrte de pòpolo che l’é fàçile tiâ da-a sò pàrte co-i dinæ.

Quésto o l’é o prêxo de ’na çitæ che scinn’anchêu a l’é stæta l’arénbo e o sbaraménto da Repùblica Françèize do quæ Generâle a s’é fiâ. Prêxo de tànte violénse e de tànta dizonestæ, che se ghe cométan e se ghe pòrtan in triónfo, o l’é o prêxo co-o quæ tànti Giùdda e asascìn amiân con indiferénsa a sò infelîçe pàtria in cadénn-e e vendûa: distrûte e famìgge, e câze, e gêxe, e tànti çitadìn mòrti a caxón da goæra, tànti inocénti patî e moî de fàmme, pretium sanguinis est; i privæ, i pöchi benestànti no sôlo pagàn o tùtto e dàn i sò dinæ in tàsce, in quotaçioìn, in travàggi fæti pe fòrsa ecétera, ma són ascì, in mòddo arbitrâio, da-o Masêna mæximo tasciæ in mòddo òprescîvo. Vêi l’é stæto dîto ch’anchêu saiæ stræto distriboîo o pàn de scagêua, ma no s’è vìsto nìnte, e sémmo sôlo a-o quìnto giórno di trézze prevìsti da-o Masêna, dòppo di quæ saiêmo lìberi da sti goâi chi. Defæti a Sciâ Cichétta a protézze e a rénde vêo l’aogûrio co-o liberâne ’na gròssa quantitæ bén bén prìmma.

22 de Màzzo

Démmo’n’eugiâ a Sàn Pê d’Ænn-a. Émmo vìsto che quéllo magnìfico e grànde pàize, o giórno 16 pasòu, ò l’à riçevûo ’n regàllo dötræ bónbe da-i Ingléixi, perché li gh’é ancón di Françéixi. No l’é che quésti són in tâle nùmero da poéi inpedî a-i Tedéschi d’intrâghe quànde vêuan, cösa chi-â génte de li a vediéiva voentêa, ma perché i Tedéschi no vêuan lasciâ, pénso mi, e sò segûe postaçioìn sórvia Cônâ: se dovésan intrâ in Sàn Pê d’Ænn-a no saviéivan dónde fortificâse e saiéivan sott’a-o tîo di canoìn de Sàn Benìgno e da Lantèrna; e dòppo, chi o sa, quànde decidiàn de vixitâ quèllo pàize, intriàn in çitæ ascì. Dónca, anchêu, dòppo disnâ, i Tedéschi àn comensòu a sparâ in sciâ baterîa françéize ch’a l’é in sciô pónte de Cornigén vèrso Sàn Pê d’Ænn-a, e pe no êse sparagnìn, àn sparòu scin a mêzanéutte agiutæ da-o mâ da-i ànglo-napolitén: o pàize o l’à subîo tànti dànni e gh’é stæto bén bén de ferîi e de mòrti fra a popolaçión: e i ciù són stæti mainæ e pescoéi che dâvan recàtto a-e sò ræ.

Sto fæto chi o l’à spaventòu tànto i abitànti che s’é temûo voêsan pigiâsela co-i Françéixi, ma pe fortùnn-a l’é pasòu de li dötréi patriöti, che vegnîvan in çitæ: e alôa a génte a se l’é pigiâ con quèsti profêti, gh’an tiòu aprêuvo de prionæ e l’àn inpîi d’insùlti e de giastémme scìnn-a quànde àn avûo gànbe pe scorîli.

Pe Decréto do Govèrno a tùtti i pàrechi gh’é stæto ordinòu de dâ ’na lìsta de tùtti i ciù pövei e ’na lìsta di ciù facoltôxi da sò paròchia, e o Comitâto da Pùblica Benefiçénsa o daiâ a-i ciù pövei di bons, ö sæ di bigétti pe-i quæ i ciù facoltôxi saiàn òbligæ a pagâ 10 södi a tésta e 16 södi pe ògni càppo famìggia. Vediêmo comm’a finiâ sta facénda chi!

23 de Màzzo

A ògni mòddo a càrma a se mantêgne, ma o bèllo ténpo o pêu êse solo quéllo ch’o vén prìmma de ’na boriànn-a: són asæ lónghi sti trézze giórni di quæ ne contémmo sôlo sètte! chi riêsciâ mâi a védde quéllo giórno beâto? No moiêmo prìmma de fàmme? Mi mæximo che scrîvo, riêsciö mâi a finî sta stöia? Perché no sò se saiö bón a conbàtte ancón sta béstia afamâ... me mànca e muniçioìn. Segnô câo! e vòstre promìsse, a vòstra òraçión che n’éi mostròu no n’a neghiéi.

Anchêu i Ingléixi àn caregòu in scê dötræ lànce tùtta a ciùsma da nòstra galêa ch’àn caturòu, e ne l’àn lasciâ in fàccia a-o pòrto con l’órdine de pigiâsela inderê, âtriménti l’aviéivan caciâ in sciâ spiâgia de Sàn Pê d’Ænn-a. Émmo dovûo açetâ st’âtro regàllo ascì, e l’é sùbito stæto fæto ’na comisción de træ persónn-e pe fâ o procèsso a quélla génte. Dòppo a galêa l’àn mandâ, se dîxe, a Livórno pe fâ inte quéllo pòrto ’na trionfâle intrâta. A Toscâna a no l’à mâi vìsto nìnte de scìmile. Mànco into sécolo decimosegóndo, quànde-e galêe de quélla naçión se són batûe de spésso con quélle di Zenéixi.

24 de Màzzo

A càrma inprovîza, che se göde za da tréi giórni, a l’é caxón de discusción fra tùtti i çitadìn che no dexìderan âtro chi-â tranquilitæ pe crédde che cànge quarcösa e che se travàgge pe’n quàrche arangiaménto. E l’é ascì ’n ségno de quàrche cangiaménto l’alestiménto de sêi boìn bàrchi, che da staséia dêvan trovâse a-a pónta do mêu lèsti a fâ véia: e dæto che tùtto sto manézzo o l’é do tùtto segrétto, asæ despægi són i sentiménti sórvia sta nêuva mezûa: in quànte a mi, pénso de no andâ ciù avànti de coscì perché òrmâi pénso d’êse vixìn a l’ouröra do giórno.

L’epidemîa a fa ’n gròsso maxéllo; a fàmme a-a fa da padrónn-a; i vìveri, che ne raléntan o potêre són sôlo dötræ bazànn-e, che són vendûe a 16 ò 20 frànchi a-o rùbbo, e articiòcche a 4 frànchi a-a dozénn-a, quàrche lîa de fænn-a ch’anchêu émmo vìsto pagâ 6 frànchi a-a lîa; o brénno o cósta 40 frànchi a-o rùbbo; o vìn, mêza barî a 30 frànchi; a càrne, de mû, de cavàllo, de càn ecétera a vâ da-i 20 a-i 30 frànchi a-a lîa. Âtro no se trêuva!

Quélli che gh’àn i bons són bén bén tànti. Côran pi-â çitæ, pìcan a tùtte e pòrte e, dónde gh’àrvan, preténdan con prepoténsa che ghe vén dæto o sò giùsto; i ciù vêgnan scorîi con minàcce ascì. Se dîxe ch’a-i pövei gh’é dæto o permìsso de dêuviâ a fòrsa p’avéi quéllo che domàndan: sciàlla sciàlla o pòpolo sovràn!

25 de Màzzo

A néutte pasâ o grànde Masêna o l’à ordinòu o radùn generâle in gîo a-a çitæ. A-o fracàsso di tanbûi i çitadìn se són adesciæ pìn de poîa co-a temànsa de bónbe ò de ’n atàcco. Nìnte de tùtto quésto: a l’êa stæta ’na trovâta do Masêna pe mostrâ ch’o l’é vìgile.

Stamatìn gh’é stæto ’na scaramóccia sciù a-a Paisción ch’a l’à dimostròu che i Françéixi no gh’àn ciù coæ de bàtise, perché dötréi àn caciòu vîa e àrme e àn domandòu do pàn a-o nemîgo. In çitæ ascì i Françéixi che són de goàrdia a-e miâge e a-e pòrte, mòlan tùtto e vàn in gîo a domandâ limöxina. O brâvo Masêna, ch’o sa tùtto, e a-o quæ gh’é stæto spiegòu bén da mizêia generâle e da mancànsa de vìveri, o l’à rispòsto: «Se no séi cöse mangiâ, mangiæve i figêu».

Dîo ne scànpe, sperémmo ch’a ségge sôlo ’na batûa, ’na ciàciara de chi pénsa che sto Generâle o ségge ’n òstinòu e ’n bàrbaro.

I sêi bàrchi, di quæ émmo dîto vêi, són destinæ a trasportâ i Françéixi ferîi e a-i quæ i Ingléixi gh’àn permìsso de pasâ. Anchêu l’é sciortîo tórna a mêzo o Volaston, o cónsole de dôe Amériche, ch’o se dîxe mediatô fra i Ingléixi e a Repùblica. Vediêmo quànta vìtta o gh’aviâ sto ràggio de lûxe. Ma i giórni do Masêna són trézze e quésto o l’é o nöno.

26 de Màzzo

Décimo giórno da nòstra pròscima liberaçión, ma gh’ò poîa che doviêmo adatâse a ’n’âtra pròroga. Da quéllo brav’òmmo do Masêna ghe l’aviêmo de segûo, ma da-a fàmme?

Arîva do rèsto ’n agiutànte (no se poéiva dubitâ ch’arivésse quarchedùn) da Antîbo, in tâle Françéschi, e o pòrta a bónn-a notìçia chò-u Bonapàrte o l’é in Piemónte, a Ivrêa, de lóngo in màrcia pe vegnî chi; e o doviæ êse bén bén avànti, zaché l’agiutànte mandòu a-o nòstro Masêna da-o Bonapàrte, o l’é stæto ùnze giórni in viâgio. Ma l’é ascì vêa ch’o no l’à posciûo fâ a stràdda drîta, perché quèsta a l’é riservâ a-o Bonapàrte! L’incàrego do Volanton o l’é òrmâi segûo: ma gh’é ’na questión fra doî da Comisción do Govèrno che vêuan andâ insémme con lê e lê ch’o no ghe-i vêu. Tànti són d’acòrdio co-o Volanton perché o no ghe mòlle a no voéili, cómme saiæ bén fæto, ma quélli doî anghæxi vêuan êse informæ de cómme se tràtta a sò càoza, do tùtto lèsti a sacrificâ tùtta a çitæ, se no se fa cómme vêuan lô.

Tornémmo a-o sorvedîto agiutànte, o Françéschi vegnûo da Antîbo. Ch’o l’é arivòu, st’ofiçiâle chi, e ch’o l’é chinòu a tæra, tùtti l’àn vìsto: ma de dond’o ne vegnîva e de cöse o l’à parlòu co-o Masêna, nisciùn o-o sa: a bón cónto o Masêna o l’à sùbito publicæ co-o sòlito proclàmma. E perché nisciùn pénse ch’o l’à cangiòu o sò scignificâto ò azónto quarcösa, o dîxe into proclàmma e paròlle mæxime do Bonapàrte coscì comm’o l’à riçevûe da-o mesagê. Mi ascì, pò-u scrópolo de no savéile riferî in mòddo ezàtto, ò pensòu de scrîve chi o proclàmma do Masêna co-e mæxime paròlle do Bonapàrte:

LIBERTÆ - ARMÂ D’ITALIA - EGOALIÀNSA

A-o quartê generâle de Zêna a-i 6 de Zùgno ànno 8 da Repùblica Françéize, unn-a e indivixìbile.

O Masêna, Generâle in càppo, a l’armâ e a-i çitadìn da çitæ de Zêna.

L’é tornòu sta néutte l’ofiçiâle da mi mandòu a Parìggi da-o prìmmo Cónsole. Lê o l’à lasciòu o Bonapàrte ch’o chinâva da-o Gràn Sàn Benàrdo e o gh’àiva con lê o Generâle Carnot minìstro da goæra. O Generâle Bonapàrte o me scrîve che da-i 17 a-i 19 de Màzzo lê o saiâ arivòu con tùtta a sò armâ a Ivrêa e che de li o marciâ a grén giornæ vèrso Zêna. O Generâle Lecourbe o marciâ a-o mæximo ténpo vèrso Milàn atravèrso a Valtelìnn-a. L’armâ do Rêno à l’à òtegnûo nêuvi avantàggi in sciô nemîgo: a l’à avûo ’na vitöia decixîva a Bibrach, a l’à fæto bén bén de prexonê e òua a se dirìzze vèrso a çitæ de Ulm.

O Generâle Bonapàrte, a-o quæ ò fæto savéi o conportaménto da génte de Zêna, o me testimònia tùtta a fêde che lê o gh’à inte quésto e o me scrîve: "Voî séi inte ’na poxiçión difìçile, ma quéllo ch’o m’asegûa, l’é che voî séi a Zêna; sta çitæ dirètta da ’n spìrito ecelénte, inluminâ vèrso i sò interèsci, a troviâ fîto inta sò liberaçión o prémio di sacrifìççi che òua a dêve fâ."

Sta notìçia a saiâ mìssa a l’órdine do giórno e trasmìssa pe vîa ofiçiâle a-o Govèrno Lìgure, stanpâ inte dôe léngoe e atacâ in scî cànti. Masêna

Da sto proclàmma se pêu védde l’inpégno do Masêna into l’avéi mandòu ’n mesagê scinn’a-a Parìggi p’informâ o Cónsole Bonapàrte, che sùbito o l’é partîo de la e o l’êa za arivòu a-o Gràn Sàn Benàrdo dónde l’ofiçiâle o l’àiva lasciòu. O ghe fa inténde ascì chò-u Bonapàrte o saiâ a Ivrea vèrso i 17 e 19 de Màzzo. Òua véuggio chò-u letô o me vén aprêuvo: o giórno 9 de sto méize ’n proclàmma do Masêna o ne dîva che st’armâ do Bonapàrte a l’êa za arivâ co-o Berthier, fra Sûza e Torìn: dòppo a-i 15 de lóngo de sto méize o ne dîva ch’o l’êa arivòu in Piemónte a-i 23, e o ne l’à dîto a-i 25 de matìn fîto; e anchêu, cómme se védde, che fra i 28 e i 30 o saiâ a Ivrêa: e coscì pâ che inte sta màrcia l’armâ a l’é partîa da niâtri p’andâ in agiùtto a... Parìggi. Se poriæ dâ de notìçie in pitìn ciù controlæ, ciù favorévoli e ciù bélle de quéste?

E o Generâle Bonapàrte o ne fa ’n conpliménto che no se meritémmo quand’o ne löda pi-a nòstra bontæ, quand’o löda Zêna tànto liberâle, ma sôlo pe parlâ bén do sò conçitadìn, o Masêna.

A questión di bons a l’é diventâ ’na cösa séria: anchêu a l’é stæta caxón de bordèllo e de ’na ribelión ascì... e s’é temûo o pêzo. E persónn-e ch’àn avûo sti bons són ciù de trentamìlla, e a ciù pàrte di vêi pövei a no l’à avûi, coscì acàpita che ’n benestànte o gh’à o bon sórvia ’n despiòu, ò sórvia chi gh’à ’n âtro bon sórvia quéllo mæximo ch’o se ghe prezénta p’ezìgilo. E dæto ch’àn a facoltæ de dêuviâ e àrme cóntra chi se refûa, ghe n’é tànti ch’ìntran co-a fòrsa inte câze p’estorçe sto bàrbaro tribûto.

E câze no són a-o segûo, e proprietæ no són ciù sàrve: a çitæ a l’é sachezâ è òprèssa da ’na vêa anarchîa, e devastâ da-a fàmme. A fradelànsa, a lézze no exìstan ciù. O sentiménto, a paròlla, a veitæ, a diféiza són conbatûe. Òh pàtria, òh lézze, òh libertæ tradîa!

27 de Màzzo

Ancón ’na paròlla in sciâ nòstra scitoaçión. Mi voriæ no parlâ de tùtte e infeliçitæ sott’a-e quæ zémme a desfortunâ çitæ de Zêna, e voriæ lasciâ a-o ténpo a cûa d’alsâ o véllo a l’enpietæ, a-o sfròuxo, e dimostrâ che ’na stréuppa d'ànime danæ, intræ into Govèrno a són de böxîe e de fâsitæ, a l’à provòu a continoâ o sò gràmmo régno co-o spantegâ o téuscego de ’n’inluxón seduxénte sórvia i avantàggi de l’atoâle scistêma. E me saiæ câo ascì convìnçe tùtti, prìmma che mi finìsce ste mæ memöie e prìmma che mêue de fàmme, che mi són in republicàn, che me gùsta ’n scistêma giùsto e virtôzo, ch’àmmo a libertæ, chi-â mæ pàtria a l’é lìbera za da sécoli, e che ciamiö ingiùsto e prepoténte quéllo rè che, pìn de prezumî, o voêse sotométila co-a fòrsa, mi che no véuggio crédde, ma in càngio no se pêu negâ ch’anchêu a çitæ de Zêna a patìsce sott’a-o nómme da libertæ da ciù vergognôza scciavitù de tùtti i vìççi, de tùtte e pascioìn e ciù depravæ e de ’n’anarchîa cómme no s’êa mâi vìsto, che no exìste ciù ni dirìtti ni proprietæ, chi-â sànta religión a l’é calpestâ, che i artæ e i sacerdöti són profanæ e despugiæ di sò arêdi e benefìççi, e che in sciâ fìn ’na Costituçión, do rèsto vosciûa da-o pòpolo, a l’é dezentegâ. Democraçîa. Niâtri fémmo sôlo quéllo che vêu ’n tirànno foestê e i sò segoâci: l’egoaliànsa a l’exìste sôlo pe pigiâse e sostànse di çitadìn e fâne ’n mostrôzo stràggio. Pòpolo sovràn! ma in sciâ bócca do canón. Òh pàtria, òh lézze, òh libertæ tradîa!

A néutte pasâ ’na bónn-a pàrte di Françéixi a l’à abandònòu i Fòrti do Diamànte e di Doî Fræ e àn dizertòu, scibén che són stæti reciamæ a l’órdine e che gh’àn sparòu adòsso ascì. A fàmme a fâva ciù poîa.

S’avixinémmo a-o giórno trézze: l’armâ de risèrva ch’a ne vén a liberâ l’émmo vìsta vegnî zu da-o Grànde Sàn Benàrdo, ma no ne mànca che ’n proclàmma do Masêna pe fâla avixinâ ancón in pitìn perché a l’arîve in ténpo. Òh, treitoî! òh çitadìn inganæ!

28 de màzzo

E sémmo a-o giórno dózze, ö sæ a-a vigìlia da nòstra liberaçión: ma in càngio de védde di bèlli preparatîvi pe quélla solenitæ coscì vixìnn-a, n’àn avertîo chò-u nemîgo o gh’é ancón e o l’é tùtto in gîo a-a çitæ.

Defæti anchêu émmo sentîo quàrche canonâ e scciupetæ da tùtte e pàrte; e a-a rispòsta da baterîa da Lantèrna, ch’a l’à sparòu bén bén de córpi in scî Ingléixi che voéivan inpedî a-i nòstri pescoéi de pescâ, i âtri àn sparòu cóntra i Tedéschi che lô ascì voéivan inpedî a-i Françéixi d’andâ a çercâ de bazànn-e e di poîsci pe fâ demoâ a fàmme. Sôlo pe quésto, e no pe fâ ’n atàcco, créddo ségge stæta ordinâ da-o Masêna sta sciortîa a quæxi 500 sordàtti, ch’àn fæto quàrche scaramóccia in gîo a-o Diamànte, da-o quæ dòppo àn portòu vîa ’na trenténn-a de sàcchi de gràn ch’àn dòppo portòu in çitæ. Vò-u crediêsci se ve dìggo che quélli sàcchi de gràn, scortæ da sôlo 10 ò 12 sordàtti, són pasæ indénni, in pìn giórno, into mezo do Bórgo de Pre pìn de génte ch’a moîva de fàmme? No vò-u crediêsci; e faiêsci bén perché a génte do bórgo, màscime e dònne, prìmma àn comensòu a giastemâ, dòppo, vìsto ascì che i camàlli che portâvan i sàcchi, stànchi da moî, dovéivan pösâse ’n pitìn, àn fæto quéllo che tùtti s’aspêtan: àn aröbòu tùtti i sàcchi.

Se-e mezûe do nòstro Govèrno camìnan in sciâ perfètta egoaliànsa, bezéugna chò-u dimóstre, e parlémmo ancón da facénda di bons, ch’a va avànti sénsa régole: se càcian zu e pòrte de câze di çitadìn che ségian ò no ségian in câza. O Comitâto de Pùbliche Benefiçénse o l’é arivòu a métte sti bons in scî mæximi ménbri da Comisción cómme quélli che gh’àn dozemìlla frànchi l’ànno. Un de quésti quand’o s’é vìsto prezentâ di bons o l’à dæto in smànie e o l’é corîo a lamentâse con quélli do Comitâto a-i quæ o gh’à dîto tùtto quéllo che de ciù gràmmo gh’é vegnûo a-e lèrfe. Quélli da Comisción a l’é génte de sta ràzza, meschin de niâtri!

29 de Màzzo

E sémmo arivæ in sciâ fìn a-o giórno 13, l’ùrtimo do nòstro fadigôzo viâgio into dezèrto: ma sto giórno o dêve ancón pasâ; domàn saiêmo lìberi, domàn intriêmo inte ’na tæra felîçe, domàn ariviâ o Bonapàrte. Òh giórno tànto aspêtòu! òh giórno de feliçitæ! òh câo e sincêro Masêna! Dóman ògni bócca a-o lödiâ. Ma cómme? cómme ti pêu sospetâ? perché ti créddi che se pàrle mâ de ti pe métte fêua quéllo proclàmma?

Quésto o l’é ’n proclàmma do Govèrno, co-o quæ ti órdini a pénn-a de mòrte a chi dîxe mâ do Masêna. E quèsto l’é giùsto. Dî pû mâ de Crìsto quànte voéi, ma no stæ a dî mâ do Masêna: domàn, fòscia, diêmo de cöse mâvegiôze.

Intànto i aprovixonamènti che dovéivan arivâ, i càreghi de gràn ch’êan za prónti pe sta ciàssa, cómme n’à promìsso o Masêna inti giórni pasæ, comm’émmo vìsto són andæti a bagàsce (pardòn... ma quand’a ghe vêu a ghe vêu!), e a fàmme a gîa pìnn-a de sósta e prezumî pe tùtti i cànti da çitæ. Sta stìggia signôa a l’ìntra dapertùtto, a gh’à o prìmmo pòsto inte tùtte e conversaçioìn, ma a l’à o vèrme scimonìn adòsso e a se ghe fèrma pöco: a côre da ’n pòsto a l’âtro con l’anbiçión de védde tùtto e d’êse riverîa da tùtti.

30 de Màzzo

E vò-u chi o grànde giórno. Saiö, òua, bón a descrîve e metamòrfoxi de sta giornâ? con quæ indiferénsa e lestîxe a l’é pasâ tutt’asémme da-o rîe a-o ciànze, da-a pâxe a-o sdégno! saiö mi bón a raprezentâ a scêna inta quæ tànti çitadìn són stæti boìn, a segónda di fæti, a cangiâse òua ’n lión e òua ’n bæ, ò diventâ òua ràtto e òua öxéllo? Confèsso che no-o sò se-e gagiâte de sta giornâ me permetiàn de conpî in quàrche mòddo l’incàrego che me són pigiòu d’êse testimònio di fæti. A ògni mòddo, mi voriæ pròpio de chêu che-e tànte promìsse do Generâle Masêna fîsan de quàrche avantàggio a-a mæ pàtria desgraçiâ e de piâxéi a tùtti quélli che, in càngio, ghe l’àn con sto Màrte. Ma dêvo comensâ da-e bónbe.

A néutte a l’êa pasâ ciù da meitæ, quànde i çitadìn són stæti adesciæ da-o rumorôzo sccéuppo de bónbe e de canonæ: ògnidùn o se càccia zu do létto e o sciòrte da-a stànsia e, a foticù, o va inti fóndi da câza. Tùtti se domàndan dónde l’é ciù segûo stâ e ògnidùn o s’ìnpe de poîa into sentî vixìn o sccéuppo de bónbe e o scigôo de bàlle da canón ch’arîvan, che ghe pâ de sentî pròpio sorvia a sò téito: e mi, fra i âtri, me ne són acòrto perché ’n córpo maledétto o l’é vegnûo a trovâme pròpio inta mæ stànsia. Dónca ’na bàlla de canón, pasâ drîta in sciô Pâxo e in sciâ câza do Masêna (chi o sa perché li no pìcan mâi!...), a trêuva in sciâ sò stràdda o pâpêto da mæ teràssa e a-o desmantélla; a càccia pi-â tæra ’na bànca e dòppo a scciànca o téito e ’na trâve, a l’ìntra drénto e a destrûe tùtto quéllo ch’a trêuva, e in sciâ fìn, a s’é fermâ a dêxe pàrmi da-a tésta do mæ létto da-o quæ no àiva ancón fæto a ténpo a sâta zu. Alôa m’é vegnûo coæ de pezâ quélla bàlla ancón câda, e ò vìsto ch’a no l’êa ni d’öo ni d’argénto, ma de færo e a pezâva sôlo 9 chìlli: âtri, ciù afortunæ, n’àn avûo de 13 chìlli, de 15 chìlli e adreitûa de 17 chìlli. A néutte chi vén me daiàn fòscia o rimanénte.

Dôe ôe o l’é andæto avànti sto bèllo ténpo; dòppo s'é comensòu a sciortî da-i tugùrri e a tornâ a câza. E dòppo tùtti a contâse, un con l’âtro pe-e stràdde e-e ciàsse, i córpi riçevûi, e i dànni ch’àn fæto a-a çitæ. Se cónta che-e bàlle són arivæ in sciâ colìnn-a do Castelàsso e de Sànta Màia da Sanitæ, dónde àn fæto dànni a quàrche câza ascì: mòrti ghe n’é stæto sôlo çìnque, e fra quésti quarchedùn ch’o l’à çercòu de fermâ a chéita de bónbe.

Tùtti aspêtan con inpaçiénsa o nêuvo giórno ch’o doviæ êse quèllo da nòstra liberaçión. E vèrso dêx’ôe, che mâvéggia! arîva a-o Masêna un di sò pedoìn ch’o ghe pòrta a straordenâia notìçia de l’arîvo do Bonapàrte. Lê o a dîxe sôlo a-i so fedêli li da-arénte ma, miâcoo, a notìçia a se spantéiga sùbito pe tùtta a çitæ: a génte a schìtta da tùtte e pàrte, a côre da ’na ciàssa a l’âtra, da ’na câza a l’âtra, tùtti vêuan savéine de ciù. Tànti vàn tùtti insémme da-o Minìstro di Èsteri ch’o i consöla e o ghe dà pe segûa a notìçia ofiçiâle avûa da-o Masêna mæximo perché o a dìgghe a-o Govèrno: «O Cónsole Bonapàrte o mantêgne a sò paròlla d’êse arivòu a-e pòrte de Zêna a-i 30 de Màzzo. A néutte pasâ o l’êa co-a sò armâ a Canpofréido e a-o moménto o s’abrîa cóntra Ötri; pe quésto o comànda a-o Generâle Masêna de sciortî da-a çitæ con l’artilierîa e con tùtti i sordàtti ch’o riêsce a-arechéugge, e d’andâghe incóntra, pe costrénze a-a réiza i Tedéschi che són tra Ötri e a çitæ. O Console Bonapàrte o l’à dæto batàggia a-o nemîgo a Àsti e o l’à réizo inservìbile l’armâ nemîga de bén sezemìlla òmmi co-o spantegâla dapertùtto. E prìmma de comensâ a batàggia o l’àiva dæto órdine a-a sò Goàrdia de mìlle Ùsari a cavàllo d’andâ a Ötri e a Canpofréido in scilénçio, pe inpedî ògni agiùtto da-o nemîgo da-a Rivêa de Zêna».

L’é unz’ôe: se sénte bàtte l’adunâta pe-i Françéixi, e i çitadìn vàn in fèsta aprêuvo a-i tanbûi: i sordàtti se radùnn-an e prìmma de mêzogiórno són lèsti a partî. E in sciâ fìn sciòrte o Generâle ascì con in gîo ’n gròsso nùmero de ofiçiâli do Stâto Magiô e o l’é acugéito da ’na ciocâta de màn e da-o crîo "Brâvo Masêna!" Lê o se pìggia con maestôzo portaménto sti önoî, dòppo o mónta a cavàllo, e con âtri sciusciànta do Stâto Magiô, o pàrte. O l’é segoîo da doêmìlla sordàtti françéixi con l’artilierîa chi-â pitìn a pitìn sciòrtan da-a çitæ e s’incamìnn-an vèrso o sò destìn.

A parténsa do Masêna e de tùtti i sordàtti o dà magiô valô a-a notìçia ofiçiâle. E pe de ciù gh’é chi dîxe de sentî za da-a Lantèrna e scciupetæ in sce Ötri. - Dónca - dîxe un di patriöti - tùtto l’é finîo. - In sciâ fìn a bónn-a stélla a l’é arivâ - dîxe ’n âtro. - Niâtri l’émmo de lóngo dîto che no saiêscimo stæti ciù mortificæ - sbràgian di âtri. E tùtt’asémme s’àlsa ’n crîo: «Sciàlla sciàlla o Masêna; sciàlla sciàlla o Bonapàrte». E tùtti s’abràsan, se bâxan... e fra quésti gh’é tànte dònne ascì. E gh’é stæto tànti çitadìn double-face che s’êan za ligæ i cavélli derê e l’àivan incipriæ ascì che òua, inte sta nêuva scitoaçión, se strépan o nàstro néigro da radìccia e o càcian pi-â tæra, e se nétan i cavèlli da-a cîpria e crîan ciù fòrte che i âtri d’êse stæti liberæ: e quélli ch’àn incontròu o Masêna ch’o se n’andâva, ghe són sâtæ davànti e l’àn inpîo de löde.

E tùtti, felîçi cómme són, òua pénsan a comm’achéugge o Bonapàrte: s’é za pensòu a inlunimâ de néutte e stràdde, e d’ordinâ a menéstra pe-i pövei, a-i quæ dîxan: «Stæve alêgri, òua gh’aviêmo de tùtto». Sperémmo che no cóntan de mósse, ma òua andémmo da-o o Masêna.

Lê o l’arîva a Sàn Pê d’Ænn-a e o va avànti scìnn-a dond’o trêuva o nemîgo bén piasòu in scê sò postaçioìn e ch’o no s’êa bevûo a stöia che lê, o Masêna, o l’àiva sparòu in sciô Bonapàrte ch’o l’aviæ dovûo pigiâlo a-e spàlle. Alôa o Generâle Masêna o l’à pigiòu l’artûa de Belvedêre, ma, dòppo, o l’à dovûo retiâse inte ’n pòsto adàtto perché ghe scapâva d’andâ de còrpo. Intànto gh’é stæto di incóntri de parlamentâri fra doî ofiçiâli. Un, o Generâle San Giulien da-a pàrte di Tedéschi, e l’âtro o Generâle Andriêu da-a pàrte di Françéixi. Da distànte e da-e artûe l’àn vìsti arivâ in sciô pónte de Cornigén dond’àn tegnûo e distànse regolamentâri; e quànde àn comensòu a parlâ s’é capîo che no gh’êa nisciùn acòrdio fra de lô a caxón de dötréi papê chò-u Generâle tedésco o l’à dæto a quéllo françéize ch’o l’à refuæ. Dòppo ancón dötræ paròlle se són fæti ’n squacìn e ògnidùn o l’é tornòu da-i sò.

Pe dî a veitæ no gh’é stæto de testimònni a sto fæto. A ògni mòddo mi, sénsa garantî nìnte, riferìscio quéllo che n’ò sentîo contâ ’n pitìn chi e ’n pitìn la. I papê êan ’n ònorévole réiza chò-u Generâle tedésco o l’òfrîva a-o Masêna ch’o l’àiva in càngio dæto órdini a-o sò ofiçiâle de refuâ qualónque domànda do génere. Ànsci, pròpio pe-i órdini avûi da-o Masêna o l’é stæto o Generâle Andrieu a domandâ a réiza a-i tedéschi che, se fîse arivòu o Bonapàrte, no se saiæ ciù posciûo prezentâ inte quélli tèrmini. Finîa a comédia, o Masêna o dà órdine a-i sò sordàtti de tornâ a Zêna e de pigiâ tórna e poxiçioìn de prìmma intànto che lê, pe conpletâ a scêna, o l’intrâva tórna in çitæ a cavàllo.

Intànto i patriöti corîvan da ’na pàrte e l’âtra da çitæ, metéivan a-o landón quèlli che no credéivan a l’arîvo do Napolión e dîvan che l’êa vegnûo o moménto de réndise e cantâvan ìnni de feliçitæ e aspêtâvan cómme i Santìscimi Poæ o Mescîa. Ma vò-u li ch’arîva a dolorôza notìçia chò-u Masêna e i sò sordàtti se són dovûi fermâ in sciô pónte a Sàn Pê d’Ænn-a co-o nemîgo in fàccia, e che gh’é ancón e baterîe de canoìn a Cornigén e a Cônâ, co-e sòlite sentinélle de goàrdia intànto che i tedéschi màngiàn in pâxe e no se preòcupan pe nìnte do Bonapàrte, do Masêna e di sordàtti françéixi, a-i quæ, tutt’a-o ciù, aviéivan posciûo dâ ’n tòcco de pàn pe limöxina.

Dòppo, a quàttro e mêza de dòppo disnâ védan tornâ o sò grànde òràcolo, o Masêna. Alôa se són sentîi mincionæ e pèrsci, e alôa tutt’asémme se desconpónn-an e scéntan, cómme ’na stréuppa de formîgoe a-e quæ vén scrolòu o rozìggio dónde són atacæ. Se retiàn in scilénçio inte sò tànn-e, amagonæ e fûti in fàccia. Pi-â çitæ se spantéiga ’na tristéssa e de lóngo de ciù se giastémma in sciô mòddo de fâ do Masêna, e se sénte ascì quàrche inprecaçión cóntra quéllo mandilâ de ’n generâle.

31 de Màzzo

A giornâ d’anchêu a l’é stæta precedûa da-o són de pöche bónbe e da quàrche canonâ: ma són stæte caxón de ’n bèllo câxo. ’Na bàlla de canón a l’é andæta a corpî o portón do Palàçio Döia dónde ghe sta pròpio o Masêna e a bàlla a l’àiva tànta fòrsa ch’a l’é pasâ da pàrte a pàrte.

A Comisción do Govèrno a l’à mandòu a ciamâ o Generâle Masêna e a l’à incaregòu ’n insìgne avocâto, za ménbro do Diretöio , pe mostrâghe e péscime condiçioìn da Repùblica e convìnsilo a réndise.

L’avocâto o l’à fæto do sò mêgio, ma no l’é servîo a nìnte, perché o Masêna o l’à inscistîo a voéi difénde a tùtti i cósti a ciàssa. Alôa l’òratô o l’à informòu, pe órdine do Govèrno, che se saiæ pigiòu dötræ mezûe cóntra de lê. Alôa o fêo generâle o s’è smarîo e o l’à dæto a sò paròlla che prìmma de zèuggia chi vén o l’aviæ fæto tùtto quéllo ghe gh’êa da fâ pe fâla finîa.

Prìmmo de Zùgno Si-â néutte pasâ émmo sghindòu e bónbe, l’é perché gh’é stæto de tratatîve, e a mi m’àn lasciòu dormî. Ma no pòsso no védde a cöse l’é arivòu a fàmme e a-a strâge che fa l’epidemîa. Mi no ne dìggo de ciù, pe no goastâ ancón de ciù quésti nòstri ùrtimi giórni che doviéivan portâ a ’n nêuvo, che spêro felîçe, cangiaménto; ma quéllo che l’é acapitòu inte sti giórni pe ’na sénplice trascurànsa, ànsci pe ’na crudeltæ do nòstro gràmmo Govèrno, no pòsso e no véuggio no contâlo a tùtto o móndo ascì, se me fîse poscìbile.

Tùtti i prexonê tedéschi, fæti inte vàrie batàgge, êan stæti portæ, pe órdine do Govèrno, a bòrdo de bàrchi destinæ a prexón. O Govèrno, o no s’é dæto penscêo pe quélli desgraçiæ, e o l’à costréiti pe mancànsa de röba da mangiâ a mangiâ a pèixe e i légni màrsi: e són andæti a-o de la, inoridìscio a dîlo, scinn’a-a rostî pe pöi mangiâseli i conpàgni mòrti de fàmme. Niâtri émmo vìsto i Ingléixi portâ a l’intrâta do nòstro pòrto a ciùsma de ’na nòstra galêa chéita prexonêa a-i 23 do méize pasòu, e n’àn intimòu de pigiâsela perché pe lö no l’êa poscìbile mategnîla. No l’êa dónca quélla l’òcaxón de cangiâ a nòstra génte co-i tedéschi prexonê (vìsto che no se riêsciva a mentegnîli) magâra co-o minaciâ de caciâli in mâ se l’avésan refuæ? Ma no! Ghe vêu o pôso dûo... e che mêuan de fàmme!

Ghe ne saiæ de cöse da dî in sciâ pöca umanitæ do nòstro Govèrno. In câxo pe tùtti: o gràmmo Bóllo, ménbro da Comisción, quànde un di sò sbîri o l’à informòu ch’o no poéiva fâse dâ o stipéndio da l’aministraçión da Ponçéivia a caxón do fæto ch’a no gh’àiva de dinæ, ànsci a l’êa pìnn-a de débiti, o gh’à dîto ciæo e nétto: «No fa nìnte, se no pâgan tagiæghe a gôa!». De sta ràzza són i raprezentànti de ’n Govèrno!

2 de Zùgno

Giornâ tranquìlla: ògnidùn o spêra e o n’é segûo che dêve êse stæto conclûzo quarcösa. O mâ minô o l’é che pêu acapitâne d’êse vendûi cómme Crìsto: ma quélli che pi-â a fàmme àn pensòu bén de lasciâ sto móndo a-o mànco l’àn lasciòu da republichén.

Anchêu da mangiâ émmo avûo sôlo càrne de càn e de cavàllo, pöco de vàcca, bazànn-e e brénno. A röba da mangia, quèlla pöca, a l’à di prêxi che quæxi nisciùn pêu permétise.

Se dîxe che staséia l’é stæto firmòu a réiza, e che i tréi córpi de canón de ’n vascéllo ingléize o n’é stæto o segnâle: va tùtto bén, ma mi ch’ò zuòu democraçîa ò mòrte?

3 de Zùgno

Che mâvéggia! Pe-e gêxe l’é stæto comandòu tréi giórni d’òraçioìn: chi mâi v’à indûto, zenéixi, a êse coscì déboli? quésto o l’é fanatìsmo ò séi coscì mâ aciapæ, e alôa no v’é restòu che rivòlzise a Dîo. Ebén, queretis me et non invenietis! (domandæme e no ve saiâ dæto!) A réiza a gh’è stæta. Ma òh Segnô! no se sa cómme ni a quæ condiçioìn. I patriöti, ahimemì! són confûxi, fàn e valîxe, malum signum (brùtto ségno). A Soprànsi, l’amànte do Masêna, lê ascì a fa o bàilo e a ciànze: ma perché ti ciànzi, dònna? O to bacàn o no l’é prexonê, o l’é lìbero, e niâtri no-o trategnìmmo, e mànco l’émmo licençiòu: a sò òpera a n’é stæta vantagiôza, no ghe domandémmo de giustificâse e ne sémmo felîçi. Sciàlla sciàlla o Masêna! Andævene dónca a quèllo pàize e spartîve quéllo che rèsta da nòstra pàtria desgraçiâ. La poriéi rîe da nòstra ingenoitæ, la ve feliçitiéi do mastrùsso e do tradiménto ch’éi dêuviòu cóntra de niâtri, la ve faiéi ’na sacrìlega conversaçión in scê òféize ch’éi fæto a-a nòstra mæxima religión e la, Dîo ònipoténte, metiàn a-o landón viâtri e a vòstra gêxa ch’àn profanòu. Alòn dónca, sfodræ a vòstra vendicatôa spâ da giùstìçia, e fæ in mòddo che nisciùn vén ciù a inscidiâne e a métine a-o landón perchè sémmo stæti vòstri segoâci: ne quando dicant gentes ubi est Deus eorum (poiché i pòpoli diàn dond’o l’é o sò Dîo).

4 de Zùgno

Tùtte e dònne di quartê se són ribelæ cóntra di bitegæ de röba da mangiâ, e gh’àn portòu vîa tùtto quéllo ch’àn trovòu e àn saciùo tiâ fêua da-e cantìnn-e dónde l’aivan ascôzo. E s’è sentîo de giastémme cóntra i Governànti ascì, ma quésti ne sentiàn de pêzo ciù avànti. Digits Domini ecétera...(O dîo do Segnô ecétera...).

Staséia i Tedéschi comensiàn a intrâ inti fòrti; ànsci a st’ôa chi, l’é dôe ôe de dòppo disnâ, se dîxe ch’àn za avûo e ciâve de pòrte da Lantèrna. O Masêna o s’é réizo con önô. E niâtri? E a nòstra réiza?

5 de Zùgno

In sciâ fìn o Masêna o l’é scapòu de néutte: a l’àrba l’é intròu i Tedéschi. S’é sentîo criâ: Sciàlla sciàlla l’Inperatô! A nòstra çitæ, a fìggia da grànde naçión, òua a l’é in castîgo. Vi-â chi a nòstra grànde moæ. Brâvo Masêna! sciàlla sciàlla o Bonapàrte! Adîo patriöti! Òh Pàtria, òh Fìggia, òh Libertæ tradîa!

I doî protagonìsti de l'asédio

Andrîa Masêna (in françéize André Masséna), nasciûo a Nìssa a-i 6 de Màzzo do 1758, mòrto a Parìggi a-i 4 d’Arvî do 1817, o l’é stæto ’n generâle françéize d’òrìgine italiànn-a, marasciàllo de l’Inpêro.

De famìggia modèsta, o Masêna o l’à dæto prêuva de grénde qualitæ militâri inte goære rivoluçionâie françéixi e o s’é dimostròu un di mêgio generâli da Repùblica. Dòppo êse stæto o prinçipâ leugotenénte do generâle Napolión Bonapàrte inta prìmma canpàgna d’Itàlia, o l’à vìnto a segónda batàggia de Zurîgo, ch’a l’é stæta asæ inportànte pe-i, Françéixi into 1799. Inte l’Inpêro de Napolión o l’à confermòu e sò notévoli capaçitæ militâri ségge cómme generâle a-i órdini dirètti do Napolión, ségge cómme comandànte outònomo inti tiâtri de goæra secondâi. L’insucèsso da canpàgna spagnòlla cóntra i anglo-portoghéixi into 1810 o l’è stæto a fìn da sò cariêra de comandànte in cànpo.

Con de elevæ capaçitæ stratégiche e tàtiche, bón a ezercitâ o comàndo con energîa e aspertîxe, o Masêna o l’àiva ’n caràtere sòlido e-entuxàsta. O Napolión o-o credéiva o sò mêgio comandànte e, defæti, o gh’àiva dæto o sorvenómme de “Fìggio predilètto da vitöia” dòppo a sò inportànte vitöia inta batàggia de Rìvoli.

Quànde o generâle Bonàpàrte o l’à pigiòu o potêre dòppo o córpo de Stâto do 18 de Brumâio (9 de Novénbre) do 1799, o Masêna o l’à pigiòu o comàndo de quéllo che restâva de l’Armâ d’Itàlia che dòppo tùtta ’na série de batòste a l’êa schierâ lóngo l’Apenìn Lìgure. Atacòu in fòrse da l’ezèrcito aostriàco do generâle Michê vòn Mêlas, o Masêna o l’à dovûo retiâse scìnn’a-a Zêna dond’o l’é stæto asediòu da-o nemîgo; inte sto lóngo asédio, o generâle o s’é dimostròu ’n cobanténte risolûto e o l’é riêscîo a continoâ a lòtta e a tegnî inpegnæ a ciù pàrte de fòrse aostrìache in sciô sò frónte e coscì a l’à favorîo e òperaçioìn do Prìmmo Cónsole Bonapàrte che con L’Armâ de Risèrva o l’àiva comensòu ’na segónda canpàgna d’Itàlia con l’atraversâ e Àlpi a-o Grànde Sàn Benàrdo. A-i 4 de Zùgno do 1800 o l’à dovûo firmâ ’na convençión d’evacoaçión con l’armâ aostrìaca ascì perché Zêna a l’êa praticaménte sénsa ciù nìnte da mangiâ e a-a fàmme dòppo o lóngo asédio. O l’à abandonòu a çitæ co-i sordàtti che gh’êa restòu e o l’é tornòu in Frànsa. Ma pöchi giórni dòppo o Bonapàrte o goagnâva a decizîva batàggia de Maréngo (a-i 14 de Zùgno do 1800) ch’a l’à inversòu do tùtto e sciòrte da goæra in Itàlia. A-o Masêna, bén bén segnòu da-o dûo asédio, gh’é stæto levòu o comàndo de l’armâ d’Itàlia e coscì o l’à posciûo gödîse ’n perîodo de ripözo co-a famìggia into castèllo de Rueil.

A despêto de quàrche deboléssa morâle, a grànde aviditæ e i métodi de goæra ciufîto fêi, l’Andrîa Masêna o l’é conscideròu un di ciù gréndi generâli françéixi do perîodo rivouçionâio e napoliònico.

Michê vòn Mêlas (in tedésco Michael Friedrich Benedict von Melas), nasciûo a Radeln a-i 12 de Màzzo do 1729 e mòrto a Elbeteiniz a-i 31 de Màzzo do 1806, o l’é stæto ’n generâle aostrìaco de l’época napoliònica.

O l’é intròu inte ’n regiménto de fanterîa into 1746. Cómme agiutànte de cànpo do feldmarasciàllo Leopold Joseph von Daun o l’à fæto a goæra di sètte ànni, o l’é arivòu a-o gràddo de colonéllo into 1781 e quéllo de magiô generâle into 1789. Into 1793, o l’à comandòu ’na bregàdda in sciâ Sambre. O l’à conbatûo cómme leugotenénte feldmarasciàllo into 1794 in sciô Bàsso Rêno e into 1795 in sciô Rêno de Mezo, dónde, dòppo a ritirâta do Beaulieu, o l’é stæto pe bén bén de ténpo comandànte màscimo.

A-a fìn do 1798, o l’é stæto destinòu a càppo do quartê generâle do Prìnçipe Friedrich d’Orange-Nassau, comandànte de l’armâ d’Itàlia, in previxón da canpàgna ch’a s’anonçiâva za pe l’ànno dòppo. A mòrte inprovîza do prìnçipe, a-i 6 de Zenâ do 1799 a Pàdova, pe córpa de ’n’infeçión, a l’à costréito l’arçidùcca Càrlo, comandànte de tùtti i ezèrciti inperiâli, a pasâ o comàndo a-o Mêlas.

Quésto o l’à comensòu bén co-o bàtte, insémme a-o generâle rùscio o Suvorov, i françèixi do MacDonald in sciâ Trébia e quélli do Joubert, ch’o l’é mòrto inta batàggia, a Nêuve. Dòppo chò-u Suvorov o l’êa andæto in Svìsera p’afrontâ o Masêna, o Mêlas, a-o comàndo de 40.000 sordàtti aostrìachi, o l’à batûo a-i 4 de Novénbre vixìn a Genöla o generâle françéize Championnet e o l’à pigiòu a çitæ de Cùnio. Into 1800, o l’êa arivòu scinn’a-o dipartiménto do Var e o se preparâva, dòppo avéi òcupòu a Lìgùria e asediòu Zêna (da-i 6 d’Arvî a-i 4 de Zùgno de quell’ànno), a invàdde a Provénsa, quànde o generâle Bonapàrte, tornòu inderê da-a canpàgna d’Egìtto, o gh’é arivòu a-e spàlle con l’atraversâ e Àlpi Òcidentâli e o l’à interótto e sò lìnie de comunicaçión. O Mêlas o l’à çercòu de reagî e o l’à afrontòu o nemîgo inta batàggia de Maréngo e gh’é mancòu pöco ch’o ghe riêscìsse. Ma l’avéi credûo tròppo fîto d’avéi batûo i Françéixi o gh’é costòu câo, perché l’inprovîzo arîvo di sordàtti do Generâle Desaix, ch’o l’é mòrto in batàggia, o l’à inversòu e sciòrte do scóntro e o Mêlas o l’é stæto batûo.

Descoragiòu da sta batòsta, o l’à firmòu a convençión de Lisciàndria, ch’a gh’à inpòsto de retiâse a-o de la do Mìncio. O l’é stæto trasferîo a comandànte generâle da Boémia e into 1806 o l’à lasciòu l’ezèrcito. O l’é mòrto tréi mèixi dòppo.