Lûnäio zeneize 1932/Zena comme a l'ea e comme a l'è!

Da Wikivivàgna
Lûnäio zeneize pe l'Anno bisesto 1932 de Ore Leo
Zena comme a l'ea e comme a l'è!


[p. 65 modifica]
Zena comme a l'ëa e comme a l'é!


Comme a l'ëa e comme a l'è! Quattro parolle che bastan pe fâ scrive, no quattro, ma dëxe volummi!

L'è natûrale che dovendo trattâ quest'argomento in sce ûn Lûnäio, bezeûgna ëse concisi ciû che se pœû, no tralasciando, però, tutte quelle notîssie che sèrvan de schiarimento a-e poche illûstrazioin do libbro, notissie che, in parte, han pûre o sò valore storico, e che speremmo saiän lette con interesse da tûtti, ma specialmente da quelli che han a poscibilitæ de controllale.

Començemmo da ponente.

A stradda de Fransa, che s'è avêrto solo l'anno passôu in ta vëgia Cava da Ciappella, a l'ha sostituïo quella da Lanterna, in sce a quæ gh'ëa döe porte, distanti ûnn-a dall'ätra ûn çentanâ de metri.

A porta interna, che aöa a no gh'è ciù, a l'apparte[g]niva a-a cinta de mûage do 1620-1635, e l'esterna, quello che aöa stan demolindo, à l'è stæta costrûta pe ordine do Generale Chiodo, verso a meitæ do secolo passou. In sce-a primma gh'ëa a statua da Madonna co-a dedica « Posuerunt me custode » cioè a dî che a l'êa staeta proclamâ protettrice de Zena, da dove se dixe « Genova Città di Maria Santissima ».

Aöa questa statua, identica a quella che l'è in sce-e porte da Pilla, (che son staete trasportæ in to bastion de Monte San) e se trœuva in te l'ötoïo de San Giacomo, in ciassa Sarzan.

Dall'attuale via Milan (che a l'ëa larga circa a meitae de quella attuale) se sporzeiva in sce-a spiaggia do mâ, e ghe tiävan a taera e barche e se ghe andava a piggiá o bagno. Gh'ëa i so cannoin e de piramidi de bomboe, pittura[e] de neigro.

Quaexi dove comença o terrasso di magasin da Ferrovia, gh'ëa a gëxa de San Teodöu, e l'antigo Lazzaretto di lebbrosi. [p. 66 modifica]A-o principio de via Fassoeu, ûnn-a casa d'angolo a l'aveïva in sce-a facciata ûn affresco che o reprodûxeiva a statua de Ercole, che l'è in ta villa Döia, e che aöa a l'è coverta dall'Hotel Miramare. A ciamavan « a Casa do Gigante », A statua e a Lanterna ean o simbolo de Zena, pe chi a veddeiva arrivandoghe de in sce-o mâ. A casa l'han bûttâ zù pe allargâ a stradda.

Da o Moeu noeûvo finn-a a-a Darsena, tûtto o spazio che occupa e caladde, e a stazion Marittima o l'ëa tûtto mâ e dove gh'è o monumento a-o Dûcca de Galliera, (ciù o meno) gh'ëa a Gexa, e a Porta de S. Tomaxo.

Via Carlo Alberto pe quaexi a meitae da sò larghessa, a l'ëa occupâ da-a Ferrovia, con stazion in ciassa Caricamento, e da ûnn-a fila de portici addosso ai quæ gh'ëa ûn gran terasso de marmo che da-e porte di Vacca o l'arrivava a-o Palasso de San Zorzo. Questo terrasso o l'è stato costrûto ûn pô ciù o ûn pô meno, in sce l'antiga cinta daziaria (mûagette) ma o l'ëa poco frequentôu perchè o sô che o se rifletteiva in sce o marmo gianco o däva fastidio a-i œceuggi. E caladde da-o baçî da Darsena finn-a a-o Ponte Reâ, no eän ciù larghe de döî metri, e quande gh'ea quattro botte e quattro casce, a passäghe o l'ea ûn problema, bezeûgnava andâ de boenn-a. Tûtta l'attrezzatûa do porto a conscisteiva in quarche dozzenn-a de mancinn-e con l'asta de legno, che fûnzionavan a braççe.

In ciassa Cavour (con o Mandraccio) gh'ëa ûnn-a scainâ che a portava in sce e mûagie da Mâpaga coscì ciammæ perchè gh'ëa a casa dove i creditòî, poeívan fâ serrâ i debitoî, pagando döe lïe a-o giorno pe mante[g]nigheli. O mœu vëgio, che stan taggiando in parte, doppo aveì demolïo o lanternin, o començava da-a porta do Mœu, che a l'existe tûttavia, e da lí començavan pûre e mûagie e i bastioin (bâsæ in parte in sce i scheuggi do mâ) che finivan poi a-e porte da Lanterna, doppo aveí fæto o gïo da cittæ.

Dove anchœu gh'è a caserma di pompê, gh'ea o famoso schœuggio campann-a e se ghe pescava di mûsai de primmo ordine.

In fondo a via Rivoli (a-a Cava) ghëa o Çemiteïo

di Colerosi do 1835, e aöa a-o sò posto, gh'è a rotonda [p. 67 modifica]

Via Carlo Alberto cô Terasso de marmo

Via Carlo Alberto d'aöa
[p. 68 modifica]de via Corsica. In sce o Poggio da Giovine Italia, se

ghe trovava a Gëxa de San Giacomo, e zù via via, finn-a a ciassa Galeazzo Alessi, (dove aveiva a Palestra l'Andrea Döia, mentre quella da Cristoforo Colombo a l'ea in ta Crœusa da Paxe), orti e ville, croeuse e casette che son tûtti sparíi, pe fâ posto all'Uspiâ da Duchessa de Galliera, e a-e stradde circostanti, O Cavalletto, a Casa Mortuäia, a Gëxa da Paxe, e mûagie da Pilla e de Porta Romana, son stæte demolïe pe lasciâ l'area a-e stradde Cesarea, Maraggian, Frugoni, ecc.

A-a ciassa de Fransa se ghe dixeiva in Sce o Prôu, ghëa e chinette (fossôu militare) o Tïo a Segno, e ûnn-a stradetta che a portava a-a Cappelletta de anime (Föxe) in sce a drïta do Besagno, e in sce a sinistra gh'ëa o Lazzaretto e o Ciantê, e poi, un'infinitae de orti, straddette e casette che arrivavan finn-a a S. Frûttuoso. Via Minerva a l'ëa ciù äta che i orti, e pe livelläla co-e noeuve stradde, l'han abbassâ, in manëa che e cantinn-e son diventæ bûtteghe e-e bûtteghe primmo cian.

Dove gh’è aöa o monumento a Belgrano, gh'ëa ûnn-a casetta, e ûn gran orto con a çighoeugna pe tiâ sciû l'ægua.

Via Monte Grappa (doppo aveì trasportôu e Porte da Pilla in to bastion de Montesan, e quelle de l'Aerco, - ch'ean a-o posto do Ponte Monumentale - in te quello da Santa Ciaëa) a l'ha occupôu quaexi tûtti i terrapin, e l'antigo zêugo do ballon do Zerbin, o l'ha lasciôu o posto a-i noeuvi fabbricati che poco a poco han conquistou e artûe de san Bertomê, San Benardin, Sant'Anna, Madonetta, Oëginn-a ecc. pe a costruzion da stradda de Circonvallazion a Monte, che a passa da Cian de Rocca a Sant'Ugo, dove primma gh'ëa deserto.

In Castelletto, a-o prinçipio de Corso Firenze, gh'ëa ûn ätro zêugo do ballon, e-o terso o l'ea in Cian de Rocca. Davanti all'Abergo ghe passava o fossôu, (coverto attualmente da-a stradda Brignole Deferrari), con a Porta coscì dïta de Sant'Antonio, a quae però ciù che ûnn-a porta a l'ëa ûn archiöto.

E aöa che emmo faeto, a ûn dipresso o gio da periferia, parlemmo ûn pô do centro, che se poeû dî, o l'è

staeto cacciôu all'äia addreittua. [p. 69 modifica]

Ciassa Tommaseo, comme a l'ëa

Ciassa Tommaseo co-o Monûmento a Belgrano.

[p. 70 modifica]

In ciassa Brignole, proprio in faccia a Via Saera, gh'ëa antigamente ûnn-a gëxa, e a sò sinistra ûnn-a montâ che a portava a Montesan. Derrûôu a gëxa ghe han faeto a stazion da ferrovia (a galleria de comûnicasion co-a stazion do Prinçipe, l'han faeta ciù tardi) che a conscisteiva in te ûnn-a barracca de legno coloria de rosso, comme e stazioin di paisetti da Rivea (de ûn tempo) In te ûn giardin privôu de via Peschiera ghéa ûn teatro scoverto; serrou quando s'è faeto o Teatro Diûrno, che poi o le diventôu o Politeama Zeneize. Da-o Teatro de Peschê l'è partio o celebre aeronauta Blondeau, con o sò ballon sferico libero, sotto a-o quae o fäva di esercizi in sce-o trapezio. A quelli tempi chi avesse parlôu de aeroplani e de dirigibile, o se saiae sentïo dî che o l'è matto!

O giardin de l'Accasoeua o l'arrivava finn-a a-a Villetta Di Negro con döi viali carrossabili che servivan pe-o corso de carrosse, a-a domenega. Queste stradde ëan costrûte in sce döî gren vortoïn, faeti da-o Barabin, tra ûn e l'ätro di quae gh'ëa dëe scainae che metteivan ûnn-a all'Accasoeua e l'ätra a-a Villetta, döe o trae bûtteghette minuscole, e i troeuggi pe lavâ.

Via Romma a l'è staeta scavâ in ta collinn-a de Piccapria, e in ta montâ de Santa Cattaenn-a se vedde ancon l'intrata da montâ de Fuxinn-e, e che a saïva quella bûttega da mobili con a facciata a mezza lûnn-a ûn pô ciù insciù do Banco do lotto. Quaexi de däto a questa, gh'ëa ûn arco che o portava l'aegua do condûto da-i Cappûçin (imbocco de via Agostino Bertani) in sce-o Cian de Piccapría e in sce quello de Sant'Andria, arco che o l'è staeto demolio, quando han faeto via Romma. Fa fâ Ciassa Corvetto han dovûo taggiâ ûnn-a fetta e o brasso a sinistra do Palasso Spinola (Palasso do Governo) ha cacciôu zù i vortoïn e-e döe rampe laterali, e ancon anchoeu se vedde in te l'aiuola primma de arrivâ a-o « Giardin d'Italia », ûnn-a fila de erböi de quelli che fianchezzavan a rampa. In çimma a questa rampa gh'ëa ûnn-a peschea (dove gh'è o monumento a Martin Piaggio) che aöa a l'è in ciassa Marsalla, comme quella che l'è in ciassa Colombo a l'ëa in sce o caladdo do Ponte Reâ e quella che l'è in sce-a ciassa de Bandee a l'ëa

in Fossaelo. [p. 71 modifica]

Ciassa Corvetto d'allöa

Ciassa Corvetto attuale vista da-o stesso punto.
[p. 72 modifica]

Tûtto o resto o l'è, relativamente, recente e no se poeu dî che o fesse, scrupolosamente parlando, parte de Zena vëgia.

Doppo faeta via Romma han misso man a Via XX Settembre pe allargâ Via Giulia. Tûtta a collinn-a de Sant'Andria, via Sellai e i carruggetti che aveivan in gïo, son sparïi. A gëxa do Remedio che a l'ëa in via Giulia, in faccia all'Uspiaeto aöa occupôu da-i uffizi do Municipio, l'han rifaeta in ciassa Alimonda. Poi vëgne via Vernazza, e ciassa De Ferrae (primma ciassa San Domenego, dove se ghe tegnïva a-a mattin o mercôu da verdûa e frûta comme in sce a ciassa da Nunziâ) e poi a stradda de circonvallazion a mâ, e tûtte quelle ätre costrûzioin che conoscemmo tûtti.

Emmo riassunto, brevemente comme o comporta o spazio, e notizie ciù importanti. Troppo lungo saieïva continuâ. E Gallerie, i ascensori, a ferrovia da Casella, a stazion Marittima, son cöse de vëi, comme ascì a scistemazion do porto, i Baçî de carenaggio e tante ätre.

A Nöî vëgi, fà piaxei fà conosce a-i nostri nevi quello che no han visto, augûrando che quando lô avian vissûo tanto comme nöî, possan fâ ätretanto con i sò.



Quande a moggê a ciacciära co-a vexinn-a
a se scorda a cuxinn-a;
poi a ghe deve, in sprescia remediâ
e allöa sei cöse a fà?
co n' pô d'estræto « STAR », in te ûn momento
a fà a menestra, e o maïo o l'è contento.

[p. 73 modifica]

Via Giulia

Via XX Settembre, ex Via Giulia